ارجان

اَرَّجان [arrajān]، شهری در دورۀ ساسانی و یکی از تقسیمات کشوری نخستین سده‌های اسلامی در جنوب غربی ایران که بین مناطق فارس و خوزستان قرار داشته است.
نام شهر ارجان بر روی مهرهای ساسانی به صورت «ا. ر. گ. ا. ن»، و بر روی سکه‌های عرب ـ ساسانی و اسلامی به صورت «ارْجْن» آمده است. این نام در منابع دورۀ اسلامی به صورتهای الرجان و اَرگان نیز آمده، و ارگان به ارّجان معرب شده است.
قباد اول پادشاه ساسانی (488-531م) پس از پیروزی بر رومیان در 502م و فتح آمد و میافارقین و به اسارت درآوردن بسیاری از رومیان، بنای شهری جدید بین فارس و اهواز را فرمان داد و آن را به صورت «کوره» درآورد و چند ناحیه را تابع آن ساخت. او این ناحیه را «قباد خرّه» نامید که همین ارجان است.
ویرانه‌های شهر ارجان در جلگۀ بهبهان و در 10 کیلومتری شمال شرقی آن شهرستان قرار دارد. رودی که شهر را مشروب می‌ساخت، طاب نامیده می‌شد که امروزه بخش علیا و وسطای آن را رودخانۀ مارون و قسمت سفلای آن را جراحی می‌نامند. ارجان دارای 6 دروازه و میدانی در ناحیه علیای شهر بود که برای بازیهای ورزشی مانند چوگان از آن استفاده می‌شد.
شهر ارجان مسجدجامع زیبایی داشته است که توسط حجاج بن یوسف ثقفی ساخته شده بود و برخی احتمال داده‌اند که از بناهای دورۀ آل بویه بوده باشد. فعالیت ضرابخانۀ ارجان در دورۀ صفاریان، نشان از اهمیت سیاسی و اقتصادی آن دارد. برپایۀ یافته‌های باستان‌شناسی از سفالهای متعلق به هزاره‌های 3 و 4ق‌م که در «تپه سبز» در جنوب شرقی ارجان و نیز آثاری که در حاشیۀ رود مارون و شمال شهر قدیم ارجان یافت شده، پیشینۀ استقرار زیستگاههای انسانی در ارجان به دورۀ عیلام جدید (عیلام سوم) می‌رسد.
آثار بر جای مانده از دو پُل در این منطقه به دورۀ ساسانی متعلق است. ارجان دارای آتشکده‌ای بوده است که مورخان بنای آن را به دوران کیانیان رسانده‌اند.*

مآخذ

ابن بطریق، سعید، التاریخ المجموع علی التحقیق و التصدیق، بیروت، 1905م؛
ابن بلخی، عبدالله، فارس‌نامه، به کوشش گ. لسترنج و ر. ا. نیکلسن، تهران، 1363ش؛
ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش دخویه، لیدن، 1938-1939م؛
ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، به کوشش دخویه، لیدن، 1891م؛
ابن فقیه، احمد، مختصر کتاب البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، 1302ق/1884م؛
احمد زرکوب، شیرازنامه، به کوشش اسماعیل واعظ جوادی، تهران، 1350ش؛
اشکال العالم، منسوب به ابوالقاسم جیهانی، ترجمۀ علی بن عبدالسلام کاتب، به کوشش فیروز منصوری، مشهد، 1368ش؛
اصطخری، ابراهیم، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1927م؛
بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، 1865م؛
توحیدی، فائق و علی‌محمد خلیلیان، «گزارش بررسی اشیاء آرامگاه ارجان ـ بهبهان»، اثر، تهران، 1361ش، شم‌ 7- 9؛
حدود العالم، ترجمۀ میرحسین شاه، به کوشش مینورسکی، کابل، 1342ش؛
حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش گ. لسترنج، لیدن، 1331ق/1913م؛
حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، برلین، 1304ق؛
دوبُد، سفرنامۀ لرستان و خوزستان، ترجمۀ محمدحسین آریا، تهران، 1371ش؛
دینوری، احمد، الاخبار الطـوال، به کـوشش عبـدالمنعم عـامر، قـاهـره، 1960م؛
شهرستــانی، محمد، تـوضیح الملل ( الملـل و النحل)، تـرجمۀ مصطفى خالقداد هاشمی، به کوشش محمدرضا جلالی نایینی، تهران، 1361ش؛
طبری، تاریخ؛
فرصت، محمدنصیر، آثارالعجم، به کوشش علی دهباشی، تهران، 1354ش؛
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، بهبهان، سازمان جغرافیایی نیرویهای مسلح، تهران، 1370ش، ج 91؛
قدامة بن جعفر، الخراج، به کوشش دخویه، لیدن، 1889م؛
گردیزی، عبدالحی، زین‌الاخبار، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1363ش؛
مجمل التواریخ و القصص، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، 1318ش؛
مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش محمد محی‌الدین عبدالحمید، قاهره، 1964-1967م؛
مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛
مینورسکی، و.، حواشی و تعلیقات بر حدود العالم (نک‌ : هم‌)؛
ناصرخسرو، سفرنامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1356ش؛
نیز:

Frye, R. N., Sasanian Remains from Qasr-i Abu Nasr, Cambridge, 1973;
Gaube, H., Arabosasanidische Numismatik, Braunschweig, 1973;
id, Die südpersische Provinz Arrağān/ Kūh-Gīlūyeh..., Wien, 1973, vol. II;
Walker, J., A Catalogue of the Arab-Sassanian Coins, Oxford, 1967.
جواد نیستانی