ارته فرنه

اَرْته‌فَرْنَه [arta farnah]، یا اَرته فِرْنِس، نام چند تن از بلندپایگان ایران قدیم:
1. پسر ویشتاسپ، برادر داریوش و یکی از 7 یار داریوش به هنگام قیام او برضد بردیا (اشیل، I/177؛ امستد، 109) و به احتمال قوی کشندۀ بردیا (همانجا؛ نیز نک‌ : یوستی، 33). ارته‌فرنه یکی از شهربانان بزرگ دوران فرمانروایی داریوش در قلمرو غربی ایران هخامنشی، و یکی از برجسته‌ترین چهره‌های تاریخ سیاسی‌ـ نظامی ایران و یونان در این دوره است. کتاب پنجم هرودت بهترین منبعی است که دربارۀ ارته فرنه در دست است. ارته فرنه به هنگام عبور داریوش از داردانل برای حمله به سکاها در 512ق‌م (امستد، 150) همراه او بود و هنگامی که داریوش به شوش باز می‌گشت، او را نایب‌السلطنۀ خود در سارد و ناظر بر شهرهای یونانی ایونیه کرد (همانجا). ارته فرنه با سپاه نیرومند و کشتیهای فراوانش فرمانروای تمامی کرانه‌های دریا در آسیای صغیر بود (هرودت، III/31). در 510ق‌م که آتنیها به رهبری کلیستِنِس، فرمانروای مستبد آتن، هیپیاس را برکنار کردند، نمایندگانی برای ایجاد اتحاد با ایران و در مقابل، باز گذاشتن دست ارته‌فرنه در سرزمین اروپا نزد او فرستادند (امستد، 151-152). ارته فرنه این اتحاد را به گرفتن آب و خاک برای داریوش مشروط کرد و نمایندگان پیشنهاد او را پذیرفتند (هرودت، III/81, 83). در 505ق‌م هیپیاس، فرمانروای برکنار شدۀ آتن، به سارد نزد ارته فرنه آمد و از او برای بازگشت به قدرت کمک خواست. ارته ‌فرنه از آتنیها خواست تا هیپیاس را از نو به فرمانروایی بپذیرند، اما آنان نپذیرفتند و بر آن شدند که با ایران وارد جنگ شوند (همو، III/117).
در این میان، مردم ایونیه تصمیم گرفتند که سر به شورش بردارند و خود را از قید فرمانروایانی که ایرانیان بر آنان تحمیل کرده بودند، رها کنند. رهبر آنها آریستاگوراس (ه‌ م) بود که همراه عدۀ دیگری از هموطنانش در دربار ایران در شوش تحت نظر به سر می‌برد. به دلیل تقاضای تبعیدیان برای بازگشت به جزیرۀ خود، آریستاگوراس از فرصت استفاده کرد و از ارته فرنه تقاضا کرد 100 کشتی برای بازگرداندن تبعیدیان اختصاص دهد و وعده کرد که اینان پس از بازگشتشان به میهن، اسباب فرمانروایی ایرانیان را بر جزیره‌های کیکلادِس (مجمع‌الجزایر یونان) فراهم خواهند آورد. ارته فرنه این پیشنهاد را با داریوش در میان نهاد و در بهار 500ق‌م، 200 کشتی 3 ردیفی، با ناخدایان اغلب غیریونانی، برای آریستاگوراس فرستاده شد و فرماندهی ناوگان به جای آریستاگوراس به مگاباتِس، پسر عموی شاه سپرده شد (همو، III/31, 33, 35). آتن نیز که از تقاضای ارته فرنه درمورد پذیرفتن هیپیاس خشمگین بود، 20 کشتی به یاری شورشیان میلتوس فرستاد (همو، III/119). در برخورد سختی که در سارد میان سپاهیان ارته فرنه و یونانیان متحد پیش آمد (498ق‌م)، با اینکه باروی حصیری مقر ارته ‌فرنه به آتش کشیده شد، سردار ایرانی به کمک داوریسِس، هیمائِس و اوتانِس (هوتانه)، که هر 3 دامادهای داریوش بودند، مهاجمان را فراری داد (همو، III/121, 123, 125, 139).
پس از پیروزی ایرانیان در افسوس، از ارته فرنه خواسته شد تا شورش ایونیه را بخواباند. در این عملیات هوتانه نیز همراه او بود (همو، III/143). در این میان، داریوش از هیستیائیوس، فرمانروای پیشین مِلِتی که در دربار ایران به سر می‌برد، نیز خواست که به سارد برود و در خوابانیدن شورش ایونیه به ارته‌فرنه کمک کند. در سارد، چون هیستیائیوس برای رسیدن به قدرت دست به خیانت زد، به دستور ارته‌فرنه دستگیر، و اعدام شد. ارته‌فرنه سرهیستیائیوس را به شوش نزد داریوش فرستاد (همو، III/175, 177).
ارته‌فرنه پس از آرام کردن منطقه دست به کارهای بنیادی زد، از آن جمله: پیرایش قانون ایونیه و ترغیب مردم به آشتی ملی، تنظیم آیین‌نامه‌های ناظر بر ارتباطهای مردم شهرهای مختلف (همو، III/187, 189)، گردن نهادن به داوری و مساحی زمینها و تعیین مالیاتهای جدید در 493ق‌م. البته میزان این مالیاتها بیشتر از پیش نبود. ارته‌فرنه برای گرفتن مالیات، از روش آشوریها برای سرشماری بهره جست. او همچنین شهرها را در حفظ قوانین خودشان آزاد گذاشت. در نتیجۀ این اصلاح بزرگ بود که دوباره جمعیت رو به افزایش گذاشت و مردم از رفاه برخوردار شدند (امستد، 157).
از کارهای مهم دیگر ارته فرنه، تعیین تکلیف در اختلاف بر سر جانشینی داریوش، میان خشیارشا و برادرش، به نفع خشیارشا بود (نک‌ : پاولی، III/1306-1307).
2. ارته‌فرنه، پسر ارته‌فرنه پیشین. پس از لشکرکشی نافرجام ماردونیوس، داماد داریوش در 492ق‌م به یونان و بازگشتش به آسیا (هرودت، III/189؛ امستد، 159)، داتیس مادی و ارته‌فرنه، برادرزادۀ شاه جانشین او شدند و در 490ق‌م به کیلیکیه رسیدند. در نبردهای چندی که میان ارته‌فرنه و یونانیان روی داد، با اینکه نخست برد با سپاه ایران بود، سرانجام چون ارته‌فرنه در 491 یا 490ق‌م در جلگۀ ماراتون شکست خود را نزدیک دید و یا شکست خورد (اشیل، I/109, 123؛ یوستی، 33)، با اسیران خود راه شوش را پیش گرفت(هرودت، III/253ff.؛ امستد، 161). ارته‌فرنه به هنگام لشکرکشی خشیارشا به یونان، فرمانده لیدیاییها و میکیان بود (هرودت، III/385).
3. ارته‌فرنه، فرستادۀ اردشیر اول هخامنشی به اسپارت. او در 425ق‌م به سفارت اسپارت رفت، اما آتنیها به سرکردگی آریستیدس، یکی از فرماندهان نیروی دریایی، او را در ایون بر سرراه لاکدایمون دستگیر کردند وبه آتن فرستادند و سپس او را از آتن به ایران بازگرداندند (توسیدید، II/297؛ یوستی، 33).
4. ارته‌فرنه، یکی از صاحب‌منصبان نظامی فارنابازوس در جنگ با یونان در زمان داریوش. او در 413ق‌م به یاری کونون، سردار آتنی سپاه ایران در زمان داریوش دوم و اردشیر دوم شتافت (دیودروس، VI/225, 227, 229).
5. ارته‌فرنه، یکی از ساتراپهای آسیا (پاولی، III/1308).
6. ارته‌فرنه، پسر مهرداد ششم. او در 63ق‌م همراه برادر کوچک‌ترش تسلیم مردم فِنه‌گوریا که او را در دژ شهرش محاصره کرده بودند، شد و در 61ق‌م از سوی پومپیوس به نمایش گذاشته شد (همانجا).

مآخذ

Aeschylus, Suppliant Maidens, Persians…, tr. H.W. Smyth, London, 1973;
Diodorus of Sicily, Bibliotheca historica, tr. C.H. Oldfather, London, 1963-1970;
Herodotus, The History, tr. A.D. Godley, London, 1957;
Justi, F., Iranisches Namenbuch, Hildesheim, 1963;
Olmstead, A. T., History of Persian Empire, Chicago/London, 1966;
Pauly;
Thucydides, History of Peloponnesian War, tr. Ch. F. Smith, London, 1975.
پرویز رجبی