ادیان در ایران

‌اَدْیانْ دَرْ ایران، فیلم مستندی از منوچهر طیاب، که در آن ادیان رسمی در ایران مانند اسلام، زردشتی، مسیحیت، یهودیت، و شعایر آنها معرفی شده، و برگزاری گوشه‌هایی از مراسم مذهبی این ادیان در مساجد، تکایا، کلیساها و آتشکده‌ها نشان داده شده است (مهرابی، 40؛ محصصی، 106). به‌نظر می‌رسد که هدف طیاب در این فیلم اشاره به ظرفیتهای موجود هم‌گرایی ادیان گوناگون باشد؛ زیرا او برای بیان رابطۀ متقابل میان تقارن مذاهب و تعامل اصحاب آنها، مراسم و آیینهای گوناگون مذهبی را با نماهای کوتاه و منقطع در پیوند با هم نشان داده است.
فیلم‌ با صحنه‌هایی از مراسم عزاداری عاشورای حسینی در بوشهر (نواختن سنج و دمام و دمیدن بر شیپورهای شاخی، شبیه همان چیزی که پیش از طیاب ناصر تقوایی در فیلم اربعین نشان داده بود، نک‌ : ه‌ د، اربعین، فیلم) آغاز، و با صحنه‌هایی از آیینهای مذهبی زردشتیان، کلیمیان و مسیحیان ادامه می‌یابد؛ سپس به مراسم عزاداری در بوشهر (این‌بار سینه‌زنی) باز می‌گردد و مجدداً صحنه‌هایی از اجرای مراسم ادیان مختلف به تصویر کشیده می‌شود.
در واقع طیاب با نشان‌دادن ساختمان زیگورات مانند آرامگاه کورش کبیر و تصاویر تراولینگِ سریع روی دست در دالانهای سنگی یک معبد، که مکان آن مشخص نیست، و با دنبال کردن یک مشعل فروزان، مخاطبانش را به دنیای پُر رمز و راز مذهب در ایران می‌برد، و به‌تدریج مکانهای مذهبی (آتشکده‌ها، مسجدها، حسینیه‌ها، کنیسه، و کلیسا)، یعنی عبادتگاههای 4 مذهب رسمی و توحیدی کشور که همزیستی‌شان اعتباری خاص برای ملت ما فراهم می‌کند، نشان می‌دهد (محصصی، همانجا).
فیلم فاقد گفتار متن است و ساختاری تجربی دارد (مهرابی، همانجا). مخاطب تنها با اتکا به دانش و معلومات خود از مناسک آیینی می‌تواند به درک و فهم مراسم مذهبی ادیان گوناگون در ایران برسد. به همین سبب خود طیاب «سندیتی» برای فیلمش، به‌ویژه برای مخاطبانی که این آیینها را نمی‌شناسند، قائل نیست. به تعبیر خود او مخاطبان در نقطۀ دیگری از دنیا که با چنین مناسکی آشنایی ندارند، فقط شاهد یک سری ریتمها، حرکات و انسانها در فضاهای گوناگون خواهند بود. به همین سبب خود او تعبیر «کرونوگرافی مراسم مذهبی» را برای فیلمش می‌پسندد (امامی، 102). با وجود این، شماری از منتقدان معتقدند طیاب با این فیلم با استفاده از موسیقی، نور و جلوه‌های ویژۀ تصویری و صدای اکسپرسیونیستی، می‌کوشد حس و حال خاص پدیدۀ مذهب در دوران باستان را در ارتباط با نیازهای جوامع بشری به آن تصویر کند (همانجا).
«ادیان در ایران» تولید سال 1350ش و محصول ادارۀ کل امور سینمایی وزارت فرهنگ و هنر است که با فیلم‌برداری فریدون قوانلو، تدوین کاظم راجی‌نیا و موسیقی‌ متن لوریس چکناواریان، در قطع 35 میلی‌متری، رنگی با مدت زمان 24 دقیقه تهیه شده است (مهرابی، همانجا). این فیلم در جشنوارۀ سینمایی وین موفق به دریافت دیپلم افتخار شده است (عصام، 26؛ مهرابی، همانجا).

‌مآخذ

امامی، همایون، «تصویرگر کوشای یادگارهای تاریخ ما»، فیلم، تهران، 1381ش، س 21، شم‌ 296؛ عصام، مهدی، راهنمای فیلمهای برگزیدۀ ایرانی در جشنواره‌های داخلی و خارجی، تهران، 1355ش؛ محصصی، محمد سعید، «نگاهی به چند فیلم منوچهر طیاب»، فیلم، تهران، 1381ش، س 21، شم‌ 296؛ مهرابی، مسعود، فرهنگ فیلمهای مستند ‌سینمای ایران، تهران، 1375ش.

عباس بهارلو