«فاعل ارادى» خود را بر فعل خود صاحب سلطنت مى‌يابيم، و به روشنى اين حقيقت را ادراك مى‌كنيم كه على رغم فراهم بودن همه مقدّمات و شرايط فعل ارادى، هيچگاه صدور فعل از ما ضرورى و واجب نيست، و هيچگاه ميان ما و فعل ما رابطه ضرورت و وجوب حكمفرما نيست، آنچه در اندرون خود بروشنى مى‌يابيم همين «سلطنت» بر انجام فعل است، ما به روشنى انجام دادن يا انجام ندادن فعل را از آنِ خود مى‌دانيم، فعل ارادى از آنِ ماست نه بَر ما، اين چنين نيست كه بر ما ضرورتى حكمفرما باشد كه فعل معينى را انجام دهيم يا انجام ندهيم، بلكه آنچه هست اين است كه از آنِ ماست كه فعل را انجام بدهيم يا ندهيم‌[1].

مقايسه و ارزيابى‌

در گذشته بيان شد كه «نظريه سلطنت» با بيان و تصويرى كه در انديشه ميرزاى نائينى از آن ارائه شده مورد اشكالات جدّى است كه به برخى از مهمترين آنها اشاره شد، و به نظر نمى‌رسد براى قضاوت درباره آن به بيش از آنچه در گذشته گفتيم نياز باشد.

به نظر مى‌رسد تلاش گرانبهائى كه استاد بزرگوار ما آية الله صدر جهت بازسازى نظريه ميرزاى نائينى به عمل آورده، و در نتيجه ساختار جديدى كه توسط ايشان براى نظريه سلطنت فراهم آمده است، برغم همه زيبائى‌ها و انسجام و استحكامى كه در طرز بيان و روش طرح موضوع در آن بكار رفته، همچنان در معرض ايرادات و اشكالات بسيار مهمى است كه يافتن راه حل و پاسخ مناسب براى آنها بسيار دشوار بنظر مى‌رسد.

دشوارى پاسخ به اشكالاتى كه بر «نظريه سلطنت» وارد مى‌شود به هيچ وجه به اين معنى نيست كه «نظريه وجوب» در ساختار صدرائى متين و مستدلّش از گزند ايرادات و اشكالات اساسى مصون و محفوظ است.

نقد نظريه استاد شهيد صدر (قدس سره)

به رغم همه ظرافت و دقّتى كه در تبيين نظريه سلطنت چه در شكل بدائى و ساده آن توسط ميرزاى نائينى (قدس سره)، و چه در شكل پيچيده و تكامل يافته آن توسط استاد شهيد صدر (قدس سره) به كار رفته‌

[1] . بحوث فى علم الاصول، ج 2، ص 37، و تقريرات خطى درسهاى استاد شهيد بقلم آية الله سيد كاظم حائرى، برگهاى شماره 419 و 420.