نامگذارى اين نظريه، به «نظريه وجوب» به اين جهت است كه بر مبناى اين نظريّه رابطه علت با معلول تنها رابطه «وجود» نيست، بلكه رابطه «وجوب» نيز هست، بدين معنى كه آنچه علت به معلول مى‌دهد هم «وجود» معلول، و هم «وجوب» آن است.

آنچه عمدتاً مورد نزاع فلاسفه با متكلّمين «در رابطه با همه علّت‌ها» از يك سو، و فلاسفه با اصوليون جديد «در خصوص علت يا فاعل ارادى» از سوى ديگر است، وجود دهندگى علّت به معلول نيست، بلكه «وجوب دهندگى» علّت به معلول است. طبق نظريه وجوب، معلول نه تنها وجود خويش را به علّت وامدار است، كه وجوب وجود خويش را نيز از علت دريافت مى‌كند.

متكلمان قديم «علت» را به طور كلى، و جريان عمده اصوليون جديد «فاعل ارادى» را به خصوص، تنها «وجود دهنده» معلول مى‌دانند، و رابطه «وجوبى» ميان علت و معلول را منكرند.

تبيين جامع و همه جانبه نظريه وجوب بنحوى كه در برگيرنده ريشه‌هاى فلسفى اين نظريّه از ديدگاه ملا صدرا باشد نيازمند بحث طولانى و گسترده‌اى است كه در حوصله اين نوشتار كوتاه نمى‌گنجد، آنچه در اين بررسى مورد توجه ماست سه مطلب است كه به ترتيب به آنها مى‌پردازيم:

1. تبيين فشرده اصل «نظريه وجوب» در انديشه ملا صدرا؛

2. توضيح فرضيّه تضاد فلسفى ميان اين اصل با اصل «آزادى اراده»؛

3. روش حل فلسفى مشكل تضاد مذكور، از ديدگاه ملا صدرا و بر مبناى نظريه وجوب.

بنابراين بحث پيرامون «نظريه وجوب» را طى سه مطلب پى مى‌گيريم:

مطلب اوّل: تبيين فشرده نظريه وجوب‌

طبق نظريه «اصالت وجود» ماهيات اعتبارات ذهنى‌اند، و آنچه تحقق واقعى دارد تنها «وجود» است. و به تعبيرى ديگر: از ميان همه مفاهيم و صور ذهنى تنها مفهومى كه مى‌تواند از جهان خارج حكايت كند، و در واقعيت برون ذهنى اصالت داشته باشد، مفهوم «وجود» است.

بنابراين كليد اصلى شناخت قوانين و قواعد كلى حاكم بر عالم وجود، اصل كلى «اصالت وجود» است. ساختار كلى شناخت فلسفى جهان بر اين اصل استوار است، و قوانين و قواعد كلى فلسفى حاكم بر هستى را از اين اصل بايد برگرفت.

مهمترين اصول فلسفى جهان شناختى كه از قاعده «اصالت وجود» برخاسته، و ساختار كلّى‌