موضوع علم اصول چيست؟

پس از آنكه روشن شد كه وجود موضوع براى هر علمى بسيار طبيعى و منطقى است و اينكه مقتضاى شكل گيرى منظّم و منطقى هر علمى است؛ لازم است اكنون به بحث درباره موضوع علم اصول بپردازيم.

از آنچه در تعريف علم اصول گفتيم، معلوم شد: آنچه موضوع علم اصول است؛ «دليل بر حكم فقهى» است كه در علم اصول درباره قواعد اثبات و دلالت آن بحث مى‌شود. يعنى در علم اصول درباره قضايايى بحث مى‌شود كه موضوعات آنها، دليل بر حكم فقهى است؛ اعمّ از دليل بر حكم واقعى يا وظيفه عملى، و محمولات آنها يكى از دو وصف كلّى است: قوانين اثبات يا قوانين دلالت. و مراد از «دليل» در اينجا: «كتاب و سنّت و عقل» است نه «ادلّة اربعه» و نه «ما يصلح للدليلية» يا «ذات الدليل بقيد الدليلية».

اينكه مقصود از دليلى كه موضوع علم اصول است و در علم اصول، درباره اثبات يا دلالت آن بحث مى‌شود: ذات كتاب، سنّت و عقل است. بدين جهت است كه:

\* مباحث «امارات و حجج» درباره اثبات سنّت (يعنى: فعل و قول و تقرير معصوم (ع) كه مضمونش حكم واقعى الهى است) با «خبر واحد» يا «شهرت» يا «اجماع» و امثال آن بحث مى‌كنند. مثلًا: «حجّيت ظواهر» درباره اثبات مضمون الكتاب والسنّة كه همان «دليل» است بحث مى‌كند و «حجّيت خبر واحد» درباره اثبات السّنّة بحث مى‌كند؛

\* و مباحث «اصول عمليه شرعيه» نيز درباره اثبات كتاب و سنّت دالّ بر وظيفه عمليه مكلّف عند فقدان الدليل است؛

\* و در «اصول عمليه عقليه» بحث درباره اثبات دليل عقل است بر وظيفه مكلّف عند فقدان الدليل الشرعى (كتاب و سنت) بر حكم واقعى و نيز بر وظيفه عملى شرعى؛

\* و مباحث «تعادل و تراجيح» نيز درباره اثبات دليل (كتاب، سنّت و عقل) عند تعارض الدليلين، بحث مى‌كنند؛