2. اجمال در مدلول تصديقى:

مدلول تصديقى همان گونه كه در گذشته توضيح داده شد بر سه‌گونه است:

1) مدلول تصديقى اوّل: كه دلالت استعمال لفظ است بر اراده استعمال لفظ درمعنا؛

2) مدلول تصديقى دوّم: كه دلالت استعمال لفظ است بر اراده تفهيم معناى لفظ به مخاطب؛

3) مدلول تصديقى سوم: كه دلالت استعمال لفظ است بر اراده جدّى معناى لفظ از سوى متكلّم.

و از آنجا كه اجمال در مدلول تصديقى در هر يك از مداليل فوق قابل تصور است، اجمال در كلام بر سه‌نوع متصوّر است:

\* نوع اول: اجمال در مدلول تصديقى اول:

اجمال در مدلول تصديقى اوّل در آنجاست كه كلامى از متكلّم سر زند و احتمال برود كه با اراده كامل گوينده همراه نباشد؛ يعنى از روى غفلت يا سهو و خطا و يا در حال عدم هوشيارى- نظير خواب يا مستى- يا در حال فقدان آزادى اراده؛ نظير حالت اجبار و اكراه و امثال آن سر زده باشد.

اين نوع اجمال، با ظهور رفتار عاقلانه در ارادى بودن آن منافات دارد، و لهذا در رفتار عقلا به اين نوع احتمال اعتنا نمى‌شود. بنابر اين، ظاهر حال رفتارى فرد عاقل و مريد، بالقوّه وجود اراده‌اى است كه رفتار گفتارى از آن نشأت مى‌گيرد و مبناى دلالت تصديقى اول نيز همين است. از آنچه گفتيم ضمناً معلوم شد:

\* در موارد اجبار و اكراه، آنچه مختل مى‌شود مدلول تصديقى اول كلام است؛ زيرا فقدان آزادى اراده به‌معناى فقدان اراده استعمالى مورد بحث است؛ چون مقصود از اراده استعمالى اراده آزاد است.