معظّم له در حاشيه كفايه مى‌فرمايد:

انّ الظَاهِرَ مِنَ الطَريقَةِ العُرفِيةِ خُرُوجُ مَا لَهُ دَخلٌ فى فِعلِيةِ التَأثير عَن المُسَمَّى فى أوضَاعِهِم، فَتَرَاهُم يضَعُونَ اللَفظَ بِإزَاءِ مَعجُونٍ خَاصٍّ مُرَكَّبٍ مِن عِدَّةِ أشياءَ مِن دُونِ أخذِ مَا لَهُ دَخلٌ فى فِعليةِ تَأثيرِهَا- مِنَ المُقَدِّمَاتِ وَالفُصُولِ الزَمَانيةِ وَغَيرِهَا- فى المُسمَّى؛ بَل يضَعُونَ اللَفظَ لِذَاتِ مَا يقُومُ بِهِ الأَثَرُ وَهَذَا أمرٌ لَا يكَادُ يدَانِيهِ رَيبٌ مِن ذِى بَصِيرَةٍ. وَالظَاهِرُ أنَّ الشَارعَ لم يسلُك فى أوضَاعِهِ مَسلَكاً آخَرَ[1].

اشكال شهيد صدر:

استاد شهيد (قدس سره) در اشكال بر اين نظر، آن را خلط بين شرايط تأثير مركب، و شرايط ذات مركب مى‌دانند و با توجّه به اينكه روشن است كه مورد بحث قسم دوم است، استدلال ايشان را مغاير با مدعّا مى‌دانند. استاد شهيد تأكيد مى‌فرمايد كه نمى‌توان بين اجزاى مركب و شرايط ذات و ماهيت آن از نظر دخالت در مسمّا فرقى قايل شد[2].

از تعبير استاد استفاده مى‌شود كه مقصود ايشان از «شرايط ذات مركب»: اوصاف و اعراضى است كه تقيد به آنها «مقوّم ذات مركب» است كه از نظر دخالت در ماهيت و قوام مركب فرقى با «اجزا» ندارند جز آن كه اجزاء قيداً دخيلند و شرايط تقيداً دخيلند و «شرايط» به اين معنا را مورد بحث و نزاع مى‌دانند، نه «شرايط» به‌معناى عناصرى كه خارج از ذات مركب‌اند؛ لكن در فعليت اثر مركب دخيلند؛ نظير زمان معين يا مقدمات معين و خاص.

در حقيقت استاد شهيد در اينجا نوعى تمييز بين «شرط به اصطلاح فلسفى» و «شرط به اصطلاح اصولى» قائل شده است كه مطلبى صحيح است، و محقّق اصفهانى شرط به اصطلاح فلسفى را مورد توجّه قرار داده و آن را خارج از ذات مركب دانسته است كه مورد اتفاق متنازعين در بحث اصولى است، و آنچه مورد نزاع در بحث اصولى است، شرط به‌معناى وصف مقوّم ذات مركب است كه استدلال محقّق اصفهانى، خروج آن را از ذات مركب نمى‌رساند.

[1] . نهاية الدراية، ج 1، ص 125.

[2] . بحوث فى علم الأصول، ج 1، ص 206.