الجَامِعِ بَينَ الوُجُودَاتِ المَحدُودَةِ المَحفُوظَةِ فى كُلِّ مَقُولَةٍ مَعَ أخذِهِ مِن حَيثِ الزِيادَةِ وَالنُقصَانِ مِن سِنخِ التَشكِيكَاتِ القَابِلَةِ للانطِبَاقِ عَلى القَليلِ تَارَةً وَعَلَى الكَثيرِ اخرَى‌[1].

اشكال شهيد صدر:

استاد شهيد صدر (قدس سره) بر اين بيان در تصوير جامع، اشكالى وارد كرده‌اند كه حاصلش چنين است: وجودى كه به عنوان جامع بين مراتب وجود در نظر گرفته مى‌شود به عنوان وجود خارجى نمى‌تواند جامع مورد نظر را تأمين كند؛ زيرا جامع مورد بحث، جامعى است كه بتواند مسمّاى عنوان «صلاة» قرار بگيرد. بنابر اين، لازم است مفهومى ذهنى باشد كه بتوان آن را حين الوضع به عنوان مسمّاى مفهوم صلاة در نظر گرفت. بنابر اين، لازم است از وجود جامع، مفهومى انتزاع نمود كه در مسمّاى صلاة منظور شود، و در اين صورت همان اشكالاتى كه در تصوير جامع مفهومى گفتيم پيش مى‌آيد، كه اگر جامع تركيبى در نظر گرفته شود ممكن نيست، و اگر بسيط در نظر گرفته شود جامع ذاتى و ماهوى ممكن نيست، و جامع عرضى نيز داراى اشكال اثباتى است.

لبّ اشكال استاد شهيد بر بيان محقّق عراقى اين است كه اين بيان، وجه جديدى در حلّ مشكل نياورده؛ زيرا در نهايت، اين بيان به تصوير جامع مفهومى بر مى‌گردد، و در تصوير جامع مفهومى اشكال همان است كه از آغاز گفته شد. بنابر اين، در پاسخ ايراد استاد شهيد نيز مى‌توان گفت: همان پاسخى كه در گذشته به اين ايراد داديم اينجا خواهد آمد، و خلاصه اينكه تصوير جامع مفهومى منتزع از حيثيت وجودى به تصويرى كه در بيان محقّق عراقى آمده است بنابر قول خود استاد شهيد اشكال ثبوتى ندارد، و اشكال اثباتى آن نيز به تقريبى كه در دفع اشكال دوّم بر فرضيه آخوند در تصوير جامع بين افراد صحيح بيان كرديم مندفع است.

چيز تازه‌اى كه در بيان محقّق عراقى وجود دارد- كه آن را از بيان مرحوم آخوند متمايز مى‌كند- نحوه تصوير منشأ انتزاع جامع مفهومى است كه در تصوير مرحوم آخوند منشأ انتزاع جامع مفهومى، حيثيتى ماهوى و عرضى در نظر گرفته شد؛ در حالى كه در بيان محقّق عراقى حيثيتى وجودى، منشأ انتزاع جامع مفهومى در نظر گرفته شده است.

[1] . مقالات الأصول، ج 1، ص 143( تحقيق: مجمع الفكر الإسلامى).