مقابل زاويه تشريع قرار داشته باشد، بكله اجتهاد، بارى از تشريع اسلامى را با خود دارد كه همان تشريع ظاهرى اسلامى است. به تعبير ديگر، بعد از درك اين نكته كه اجتهاد در هر عصر، يك عنصر اساسى در اسلام است، ذات اجتهاد، اين را مى‌طلبد كه در ميان مجتهدان اختلاف پديد آيد و اختلاف در اجتهاد، اصولًا يك امر ذاتى است. بنابراين، اين فرض كه اجتهاد و اعمال نظر و رأى در مسائل فقهى، بدون بروز اختلاف صورت گيرد، ممكن نيست و خُلف فرض است؛ همان گونه كه در تمامى دانش‌هاى نظرى، وضعيت چنين است؛ مانند علوم فلسفه، طب، هندسه و ...

نتيجه گيرى‌

1. كار اجتهاد در عصر تشريع و بعد از آن، در طول تاريخ جريان داشته است، منتهى اين كار در عصر تشريع، بسيط بوده است و كسى كه در اين عصر با اجتهاد سر و كار داشته است، متوجه طبيعت قاعده اصولى، حدود و اهميت نقش آن در امر اجتهاد نبوده است.

2. كار اجتهاد در عصر غيبت، پيچيده و دشوار شد و با شكوك و اوهامى كه برخاسته از فاصله موجود بين عصر غيبت و عصر تشريع است، مواجه گشت و روشن شد كه رسيدن به مرحله اجتهاد امكان پذير نيست، مگر با انجام تحقيقات مقدماتى و بررسى‌هاى همه جانبه در نصوص تشريع و ممارست با آنها در طول سالهاى متمادى، علاوه بر تحقيقات در شمارى از دانش هاى ديگر، به صورت پيش نياز.

3. اجتهاد و تقليد، دو عنصر اساسى و ضرورى در اسلام است كه براى تعيين مواقف و جهت گيرى‌هاى عملى انسان در برابر شريعت- به حكم ضرورت و لزوم تبعيت از شريعت- در طول تاريخ جريان داشته است.

4. اصول، دانشى جديد و نوپا و متأخر از دانش فقه نيست، بلكه همزاد دانش فقه است و از زمان پيدايش آن، وجود داشته است و مرتبط با فقه است؛ از نوع ارتباط علم نظرى با علم تطبيقى. انفكاك اين دو نيز در طول تاريخ و در تمام‌