كسى كه در روايات و پرسشهاى راويان و اصحاب ائمه (ع) درباره حكم محارب به تتبع بپردازد، خواهد ديد كه راويان حتى يك سؤال هم درباره احتمال اينكه لفظ محارب شامل كافران و باغيان باشد، نكرده‌اند، اگر چنين سؤالى مى‌شد، عادتاً مى‌بايست در رواياتى كه به دست ما رسيده انعكاس مى‌يافت. بنابراين گويا اختصاص آيه به معناى خاصى از محارب (كسى كه به قصد ارعاب و اخلال در امنيت سلاح بكشد)، نزد اصحاب امرى روشن و بديهى بود و امام نيز هرگاه از اين آيه ياد مى‌كرد يا از او درباره اين آيه سؤال مى‌كردند، فقط به تفصيل مجازات‌هاى چهارگانه مذكور در آيه، بر حسب مراتب محاربه مصطلح مى‌پرداخت. معلوم مى‌شود كه غير از همين معناى اصطلاحى محاربه، معناى ديگرى از آيه به ذهن اصحاب خطور نمى‌كرده وگرنه از آن مى‌پرسيدند و بيان آن را از امام مى‌خواستند. از مجموع اين نكات، به درستىِ استظهار ياد شده اطمينان حاصل مى‌شود.

معناى «افساد در زمين»

آنچه گذشت بحث درباره عنوان «محاربه» بود كه قيد نخست از دو قيدى است كه در آيه مباركه آمده است. اينك مى‌پردازيم به بيان معناى قيد دوم كه عبارت است از «افساد در زمين» اين قيد، مدلول جمله (وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَساداً) است و در چند نكته، از آن بحث خواهد شد:

نكته اول- مراد از «افساد در زمين» چيست؟

فساد ضد صلاح است و به «بيرون رفتن چيزى از اعتدال» نيز تفسير شده است. از اين رو فساد هر چيزى بر حسب خود آن چيز معنا مى‌شود. بدون شك، هر جرم و معصيتى كه از انسان سر مى‌زند، فسادى است در يكى از جنبه‌هاى زندگى او، اما عنوان «فساد و افساد» چون اضافه شود به «الارض» (زمين)، معناى آن مقيد مى‌شود و اختصاص پيدا مى‌كند به فسادى كه در زمين واقع مى‌شود. درباره تقييد فساد به «فسادى كه در زمين واقع شود» سه احتمال وجود دارد:

احتمال اول: اين تقييد صرفاً براى بيان ظرف فساد است، يعنى فساد در ظرف زمين واقع مى‌شود، بر پايه اين احتمال، عنوان «فساد در زمين» همه مفاسدى را كه در زمين به وقوع مى‌پيوندد در بر مى‌گيرد.

چنين احتمالى بسيار بعيد بلكه اصلًا نادرست است. زيرا لازمه آن اين است كه قيد «فى الارض» در آيه، زايد و بيهوده باشد. چون بسيار روشن است كه زمين محل زندگى‌