مختص به وحوش موجود در آن زمان مى‌شود كه به هر سببى كه خدا مى‌داند آنها را در آن زمان يك جا جمع مى‌كند.

و آيه دوم قبلًا مورد بحث قرار گرفت.

و اما حشر حيوانات از راه تكليف به نحوى كه ذكر كرديم خالى از دو مناقشه نيست؛ اول اينكه ممكن است لفظ امت در آيات سه گانه گذشته انصراف به امتهاى انسانى داشته و امتهاى حيوانى را شامل نباشد.

دوم اينكه اگر ارواح حيوانات قابليت بقاى بدون جسد را داشته باشند لازم نيست كه جزاى آنان در قيامت باشد، و درباره انسان نيز همين حرف مى‌آيد و لذا معاد انسان بنظر فقير تعبدى است نه عقلى، زيرا انتقام و ايصال حق در برزخ نيز ممكن است.

بهرحال هيچ يك از طرفين قضيه به طور قطعى و يا اطمينانى ثابت نيست و خدا مى‌داند كه با مخلوقاتش چه معامله مى‌كند.

5- ارواح انسانى در كجا هستند؟

از مجموع روايات، فهميده مى‌شود كه مركز ارواح در همين كره زمين بوده و با بدنهاى برزخى خود در زمين و هوا زندگى مى‌كنند.

البته هيچ بعيد نيست كه ارواح با قدرتى كه در قالب‌هاى لطيف برزخى خود دارند هرچند به لحاظ مراتب فضيلت خود در كرات ديگر نيز، رفت و آمدى داشته باشند، منتهى تحديد مقدار پرواز آنها، براى ما مجهول است.