3- آيا توقيت به دو هزار سال قبل از خلقت ابدان با تجرد ارواح منافات ندارد؟

براى ايجاد مجرد، عدم امتناع آن كفايت مى‌كند ولى مجرد غير واجب، به صورت حتم و ضرورى علايم امكان خاص را با خود دارد و نيز ماهيت او موجب تقييداتى براى او مى‌شود.[1]

ما در صراط الحق و غير آن استدالال كرده‌ايم كه هر ممكن الوجود- چه مجرد و چه مادى- حادث و غير قديم است؛ يعنى همه جهان هستى امكانى نه تنها مسبوق به اراده حق است كه مسبوق به عدم فكى مقابل غير مجامع نيز مى‌باشد، و همين است كه مسبوق به عدم فكى مقابل غير مجامع نيز مى‌باشد، و همين است مراد متكلمين از حدوث زمانى عالم، و اگر اصرار شود كه مجرد، به حتم بايد قديم باشد، مى‌گوئيم چنين مجردى وجود ندارد و ادله حدوث جهان‌[2] آن را نفى مى‌كند.

سئوال: ادله‌ى حدوث عالم بر اساس اينكه ممكن الوجود قابليت قدم را ندارد، حدوث جزئى او را ثابت مى‌دارد ولى حدوث ممتد او را تا حدود دو هزار سال قبل از خلقت اجساد كه شايد بعد از خلقت بسيارى از ماديات و حتى حيوانات زنده جان دريايى باشد، ثابت نمى‌دارد.

[1] - يعنى امكان وجودى و امكان ماهوى ارواح آزادى آنها را محدود مى‌نمايد.

[2] - تفصيل اقوال و دلايل حدوث عالم را در جزء اول صراط الحق مطالعه كنيد. و در كتاب متافيزيك از نظر رئاليزم نيز مختصراً از آن بحث كرده‌ايم.