واگذار كردم و نه بخشى از آن را[1]. اين تأويل خلاف ظاهر آيه است و بدون دليل معتبر جايز نيست آن را بپذيريم.

سؤال: موجود يا موجود هاى كه از برترى إنسان إستثناء شده كيانند؟

بعضى ملائكه را گفته اند. ولى هركس آيات سجده ملائكه براى آدم را در قرآن بخواند، مى‌داند إنسان از ملائكه برتر است.

ممكن است نوع جن را از مستثنى بدانيم، چون قرآن جن و إنسان هردو را خلق شده براى عبادت مى داند و در بسيارى از آيات اسم جن پيش از اسم إنسان ذكر شده است. و در سوره رحمن مخاطب به ضمير تثنيه مكرّر جن و إنس است‌[2].

بعيد نيست موجودات عاقل در منظومه هاى شمسى و يا كهكشان هاى ديگر، هم پايه إنسان باشد و ما از كائنات وسيع چيزى را نمى دانيم. والله العالم.

قرينه بزرگ بر اين كه قرآن كلام خدا است.

«وَ إِنْ كادُوا لَيَفْتِنُونَكَ عَنِ الَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ لِتَفْتَرِيَ عَلَيْنا غَيْرَهُ وَ إِذاً لَاتَّخَذُوكَ خَلِيلًا، وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئاً قَلِيلًا، إِذاً لَأَذَقْناكَ ضِعْفَ الْحَياةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ ثُمَّ لا تَجِدُ لَكَ عَلَيْنا نَصِيراً» (الإسراء: 73- 75) نزديك بود آنان (مشركين مكه) ترا بفريبند از آنچه كه به سوى تو وحى كرديم (توحيد و دورى و يا مبارزه با شرك) تا بر ما افتراء ببندى و در اين صورت دوست خود بگيرند. و اگر ما ترا (به عصمت غير منافى اختيار) ثابت و استوار نمى ساختيم مسلّماً نزديك بود كه تمايلى‌[3] به سوى آنان بنمايى (يعنى براى مصلحت گرايى‌

[1] - ترجمه مجمع البيان ج 8/ 205.

[2] - در همين سوره اين آيه قابل توجّه است« يا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فَانْفُذُوا لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ» الرحمن: 33 كه استعداد هردو را همسان به نمايش مى گذارد.

[3] - در اين كه ركون به معناى اعتماد است و يا تمايل بحث درازى در تفسير الميزان و تفسير المنار در ذيل آيه« وَ لا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا ..» هود: 113 مذكور است ولى كلمه در اين مقام« اليهم» قول دوّم را تاييد مى‌كند.