بر آنكه هر كه تلكم كند بشهادتين و قلب او فارغ باشد از آنچه موافق آن باشد يا از منافى آن مؤمن نيست و نزد كراميه اين كس مؤمن نيست و چون آيه دلالت بر عدم ايمان نميكند پس در رد قول ايشان احتياج بدليل ديگر باشد چنان كه در كتب كلاميه مستور است و بدانكه نسبت قلب بلسان دوازده قسم ميشود زيرا كه احوال قلب چهار است كه آن اعتقاديست موجب و آن علم است دويم اعتقاديست مطابق لا عن دليل و اين اعتقاد مقلد است سيم اعتقادى است غير مطابق و آن جهل است چهارم خلو قلب از هر يك از اين‌ها و احوال لسان سه است يكى اقرار دويم انكار سيم سكوت پس حاصل تركيب آن دوازده قسم حاصل مى‌شود حاصل كه منافقان آنهااند كه اظهار ايمان ميكنند و ابطان كفر و شرك‌ يُخادِعُونَ اللَّهَ‌ در حالتى كه فريب ميدهند خدا را به حسب صورت و از او اخفاى اينمعنى مى‌كنند و خدع عبارتست از آنكه شخصى در وهم غير خود در آورد خلاف آنچه اخفاى آن ميكند از مكروه و اين مأخوذ است از (خدع الضب اذا توارى فى حجر و ضب خادع اذا اوهم الصياد اقباله عليه ثم خرج من باب آخر) و اصل آن اخفا است و (منه المخدع للخزانة و الاخدعان العرقين خفين فى العنق) و مخادعه بين اثنين باشد و چون مخادعه در جائيست كه مخادع علم بخداع مخدع نداشته باشد و حال آنكه منافقان ميدانند كه خداى تعالى عالم الخفياتست و علم باسرار ايشان دارد پس لفظ خداع بر ظاهر خود نباشد بلكه بر سبيل تجوز و تشبيه بود و معنى اينكه معامله ايشان با خدا در اين عمل همچه معامله مخادع است در حق مخادع و يا آنكه مقصود ايشان خديعه با حق تعالى نباشد بلكه مراد از آن مخادعه باشد با رسول بر حذف مضاف و تقدير اينكه يخادعون رسول اللَّه كه قوله تعالى‌ وَ إِنْ يُرِيدُوا أَنْ يَخْدَعُوكَ‌ يعنى فريب ميدهند رسول خدا را و يا بنا بر آنكه معامله با رسول (ص) همان معامله است با خدا چه او خليفة اللَّه است اطاعة رسول عين اطاعة خداست و معصيت در حق او همان معصيت در حق حقتعالى كه قوله تعالى‌ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ‌ إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ‌ پس از اين جهت است كه حذف مضاف شده و مضاف اليه در موضع آن محذوف شده و چون مخادعه بين اثنين است پس مراد آنست كه صورت صنيع ايشان با خدا كه آن اظهار ايمان و استبطان كفر است و صنيع خدا با ايشان كه اجراى احكام مسلمانان است بر ايشان با آنكه اخبث كفارند نزد او و اهل درك اسفل بجهت استدراج و امتثال رسول و مؤمنان امر خدا را در اخفاى حال ايشان و اجراى حكم شرع برايشان بجهت مجازات ايشان بمثل صنيع ايشان صورت صنيع متخادعين است و بنا بر اين وجه استعاره تبعيه است واقع بر طريق تمثيل و محتمل است كه مراد بيخادعون يخدعون باشد چه آن بيان يقول است و يا استيناف بذكر آنچه غرض قول است الا