نكته شايان توجه، اين است كه در قرآن كريم، به جز يك بار، در همه موارد،[1] كلمه «تأويل» در معناى مخالف ظاهر لفظ به كار رفته است و شايد، به همين دليل به تدريج اين واژه در معناى مخالف ظاهر لفظ، حقيقت ثانوى گرديده است.

فرق ميان «تأويل» و «تنزيل»

در شمارى از روايات، «تأويل قرآن» در برابر «تنزيل قرآن» قرار گرفته است، مانند آنچه از امام على عليه السلام روايت شده كه مى‌فرمايد:

سَلوني عَن كِتابِ اللَّهِ عَزَّ وجَلَّ، فَوَاللَّهِ ما نَزَلَت آيَةٌ مِنهُ في لَيلٍ أو نَهارٍ، ولا مَسيرٍ ولا مُقامٍ، إلّاوقَد أقرَأَنيها رَسولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله وعَلَّمَني تَأويلَها.[2]

از من در باره كتاب خداوند عز و جل بپرسيد. سوگند به خدا كه هيچ آيه‌اى از آن، در روز يا در شب، به هنگام حركت يا هنگام ايستادن، نازل نشده است، مگر آن كه پيامبر خدا، مرا به خواندن آن وا داشته و تأويل آن را به من آموخته است.

سخن امام عليه السلام كه به اين جا رسيد ابن‌كوا پرسيد:

يا أميرَ المُؤمِنينَ، فَما كانَ يَنزِلُ عَلَيهِ وأنتَ غائِبٌ عَنهُ؟

اى امير مؤمنان! در آيه‌هايى كه بر وى (پيامبر صلى الله عليه و آله) نازل شده و تو همراهش نبودى، چگونه است؟

امام در پاسخ فرمود:

كانَ يَحفَظُ عَلَيَّ رَسولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله ما كانَ يَنزِلُ عَلَيهِ مِنَ القُرآنِ وأنَا عَنهُ غائِبٌ حَتّى‌ أقدَمَ عَلَيهِ فَيُقرِئُنيهِ ويَقولُ لي: يا عَلِيُّ، أنزَلَ اللَّهُ عَلَيَّ بَعدَكَ كَذا وكَذا وتَأويلُهُ كَذا وكَذا، فَيُعَلِّمُني‌تَنزيلَهُ وتَأويلَهُ.[3]

فرمود: «پيامبر خدا، هر آنچه از قرآن كه در نبودِ من بر وى نازل مى‌شد، براى من‌

[1]. در شانزده مورد.

[2]. دانش‌نامه امير المؤمنين عليه السلام: ج 10 ص 554 ح 4909.

[3]. دانش‌نامه امير المؤمنين عليه السلام: ج 10 ص 554 ح 4910.