از اختلافات مفسّران در اعراب آيات قرآن، متأثر از باورها و پيش‌فرض‌هاى كلامى و فقهى آنان بوده است؛ براى مثال، عاطفه يا مستأنفه دانستن واو در آيه‌ «وَ ما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ»[1] بر اين نگرش كلامى برخى مفسران مبتنى بوده است كه آيا راسخان در علم، به تأويل متشابهات آگاهى دارند يا ندارند. همچنين بيان نقش «ارجُلَكم» در آيه‌ «وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ»[2] و تعيين معطوف عليه آن متأثر از اين پيش‌فرض فقهى مفسر بوده است كه آيا در وضو بايد پا را مسح كرد يا آن را شست. البته در موارد فراوان‌ترى، نوع اعراب و بيان نقش كلمات، در تفسير آيات شريفه در دو بُعد معارف كلامى و فقهى اثر گذار بوده و برداشت‌هايى متفاوت را در پى داشته است. چنين به نظر مى‌رسد كه بخشى از اختلافات كلامى و فقهى مذاهب اسلامى، از اختلاف در اعراب آيات سرچشمه گرفته است.

اهميت اعراب در فهم قرآن‌

مفسّران بر ضرورت آشنايى با مباحث نحوى قرآن و اعراب‌[3] پيش از ورود به تفسير آيات تأكيد كرده‌اند.[4] طبرسى، برترين علم از علوم قرآنى را اعراب قرآن دانسته است؛ زيرا هر بيان عربى به آن نيازمند است و اعراب در حقيقت، كليد گشودن معناى الفاظ است و بدون آن، آگاهى از مراد خدا ناممكن است.[5] سمين حلبى نيز علم اعراب را نخستين دانش از ميان پنج علم مؤثّر در فهم قرآن مى‌شمارد.[6]

به رغم تأكيد مفسران بر نقش و تأثير اعراب در فهم و تفسير قرآن، ابن هشام در

[1]. آل عمران: آيه 7.

[2]. مائده: آيه 6.

[3]. المحرر الوجيز: ج 1 ص 14.

[4]. اصول التفسير و قواعده: ص 155- 159؛ قواعد التفسير: ج 1 ص 235 به بعد.

[5]. مجمع البيان: ج 1 ص 81.

[6]. الدر المصون: ج 1 ص 45.