توجيه‌هاى ديگرى هم موجود است مانند اين كه شهادت دو شاهد بر اين اقامه مى‌شد كه آنچه نوشته‌شده، پيش روى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نوشته شده و مورد تأييد آن حضرت بوده است،[1] يا شهادت بر اين كه يكى از وجوه قرائت بوده و پيامبر خدا صلى الله عليه و آله آن را شنيده و تأييد نموده است‌[2] و يا توجيه‌هاى ديگر.[3]

چهار. اين روايات، يكى از انگيزه‌هاى جمع قرآن را كشته شدن بسيارى از حافظان قرآن در جنگ يمامه دانسته‌اند؛ اما در فهرست شهداى اين جنگ، تنها نام افراد معدودى ذكر شده است كه حافظ بودنِ بيشينه قرآن در حقّ آنان محتمل است.[4]

شاهد دوم: گزارش زيد بن‌ثابت‌

دليل ديگرِ جمع اجتهادى قرآن، گزارش زيد بن ثابت است. او مى‌گويد: پيامبر صلى الله عليه و آله از دنيا رفت در حالى كه قرآن گردآورى نشده بود.[5] اين بدان معناست كه قرآن كنونى حاصل ترتيب‌دهى صحابه و مربوط به پس از پيامبر است.

نقد شاهد دوم‌

اين گزارش، مبتلا به روايت معارض است. روايات قول نخست و نيز گزارش ديگرِ خود زيد- كه از جمع قرآن در زمان پيامبر خدا خبر مى‌دهد-، وثوق به آن را از ميان مى‌برد.[6] ثانياً محتواى اين روايت، در مدعا صراحت ندارد؛ زيرا احتمال دارد مراد،

[1]. جمال القرّاء: ج 1 ص 261.

[2]. فتح البارى: ج 9 ص 12( به نقل از سخاوى).

[3]. ر. ك: الإتقان فى علوم القرآن: ج 1 ص 157؛ تاريخ قرآن، معرفت: ص 89.

[4]. ر. ك: البداية و النهايه: ج 5 ص 376- 369.

[5]. الإتقان فى علوم القرآن: ج 1 ص 160« عن زيد بن ثابت قال: قبض النبى صلى الله عليه و آله ولم يكن القرآن جمع فى‌شى‌ء».

[6]. مسند ابن حنبل: ج 5 ص 185؛ المستدرك على الصحيحين: ج 2 ص 229.