آن‌ها ياد شد، اذعان دارند كه در دوران كودكى تغيير و شكل‌دهى بسيار ساده‌تر و امكان‌پذيرتر است، و نقش والدين و محيطهاى آموزشى در شكل‌دهى خُلق و خوى كودكان بسيار شاخص و مهم است؛ همچنين تغيير و اصلاح همواره امكان‌پذير است و هر فرد مى‌تواند با اراده و پشتكار، در كنترل نفس خود و هيجاناتش موفق باشد؛ اگرچه اين‌كار در بزرگسالى دشوارتر خواهد بود.

يكى از اصول مهم قرآن كريم، تغييرپذيرى انسان و امكان رشد و كمال او با استفاده از اراده، اختيار، مجاهده و تلاش است. قرآن كريم تعليم و تزكيه را دو راهكار مهم در جهت كمال و سعادت بشر معرفى مى‌كند و در آيات متعدد، با بيان‌هاى گوناگون، اهميت و لزوم تزكيه نفس را كه همگى از امكان وقوعى آن حكايت دارند، به بشر متذكر مى‌شود[1] و در موارد متعددى نيز تزكيه را كه به معناى پاك كردن نفس از رذايل و آراستن آن به فضايل اخلاقى است، بر تعليم مقدم مى‌دارد.[2] پس تزكيه نفس و آراستگى به صفات و ملكات نيك، نه فقط براى انسان ممكن است، بلكه جزو اهداف نخستين و اساسى آفرينش بشر دانسته شده است و همان‌گونه كه پيش از اين در بحث «اختيار» مطرح شد، برخى محدوديت‌ها در وجود انسان و نيز در محيط پيرامون، هرگز به معناى جبر نيست و او مى‌تواند با اراده خويش، با آن محدوديت‌ها مخالفت و مقابله كند و رفتارى متفاوت با آنچه محدوديت به‌شمار مى‌آيد، انجام دهد.

الف- تأثير تكرار رفتار در ايجاد ملكات نفسانى‌

رابطه رفتار اخلاقى با اخلاق، آن است كه گاه رفتار اخلاقى نشان‌دهنده اخلاق صاحب رفتار، و در واقع نمود بيرونى اخلاق اوست؛ و گاه چنين نيست و فقط رفتارى سرزده از فاعل است و شايد به صورت مقطعى و در موقعيتى ويژه همچون تحريك احساسات و عواطف، چنين رفتارى از او صادر شده باشد و نشان‌دهنده‌

[1]. شمس: 1- 10.

[2]. بقره: 129 رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِكَ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ‌؛ آل عمران: 164: لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ‌؛ جمعه: 2: هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ.