امام سجاد (ع) در دعاى 27 صحيفه، توفيق گفتار و كردار نيك را از خداوند درخواست كرده، عرض مى‌كند:

«اللهم ... وفقنى لخير القول و العمل؛[1]

خدايا، مرا به سخن و رفتار نيك موفق گردان».

اما آنگاه كه رفتارهاى زشت و ناپسند از او سر زند، آن رفتارها را به خدا نسبت نمى‌دهد و خود را در انجام‌دادن آن رفتار يا اتصاف به صفتى زشت مقصر مى‌يابد. به اين دليل در صدد اصلاح و جبران آن بر مى‌آيد. متون فراوان موجود در قرآن و حديث كه بر لزوم استغفار و توبه و اعتراف به گناهان دلالت دارد، همگى از اين مهم حكايت مى‌كند كه از منظر آموزه‌هاى دينى، رفتارهاى ناشايست از اكتسابات خودِ آدمى است و به او نسبت داده مى‌شود؛ ازاين‌رو نبايد اين رفتارها را توجيه و از زير بار مسئوليت آن شانه خالى كرد.

از مجموع آنچه گذشت، مى‌توان نتيجه گرفت كه نعمت‌ها، مواهب معنوى و مادى و رفتارهاى نيك انسان به توفيق الهى و از سوى خداوند نصيب انسان مى‌شود؛ درحالى‌كه رفتارهاى زشت انسان برخاسته از اراده خودِ اوست و خداوند از آن رفتارها رضايت ندارد. در نتيجه مصيبت‌ها و بلايا، برخاسته از بدىِ رفتار اوست، و البته بايد توجه داشت كه اين بدان معنا نيست كه انسان رفتارهاى زشت را بالاستقلال انجام مى‌دهد. زيرا انسان در هر لحظه وجود خويش و قدرت و توانش را از ذات مقدس پروردگارش مى‌گيرد. بنابراين حتى رفتارهاى زشت نيز مستقلًا انجام نمى‌شود؛ اما تفاوت در اين است كه رفتارهاى نيك را هم با قدرت الهى و هم به توفيق او انجام مى‌دهد، اما رفتارهاى ناپسند را فقط به واسطه قدرت اعطايى از سوى خداوند انجام مى‌دهد كه در گرو توفيق يا رضايت او نيست و انسان‌ها به انتخاب و با اراده خويش كه از طرف خداوند به آن‌ها اعطا شده به آن دست مى‌يازند.[2]

پيامد محاسبه نفس‌

ترديدى نيست كه محاسبه نفس، پيامدهاى مطلوبى دارد كه در جهت اصلاح و رشد آدمى تا مدارج كمال است. به عبارت ديگر، اگر نتيجه ارزيابى رفتار خويش مثبت‌

[1]. الصحيفة السجادية: دعاى 27 ص 70.

[2]. نساء: 79: ما أَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ ما أَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ‌ هر خيرى كه به تو رسد از جانب خداست و هر شرى كه به تو رسد از جانب خود توست.