حاسبوا أنفسكم قبل أن تحاسبوا و زنوها قبل أن توزنوا، و تجهزوا للعرض الأكبر.[1]

به حساب خود برسيد، قبل از آنكه به حسابتان برسند و خود را ارزيابى كنيد پيش از آنكه ارزيابى‌تان كنند و براى بازخواست بزرگ‌تر مهيا شويد.

امام كاظم (ع) در بيان لزوم خودارزيابى و محاسبه نفس مى‌فرمايد:

ليس منا من لم يحاسب نفسه فى كل يوم، فان عمل خيرا استزاد الله منه و حمد الله عليه، و ان عمل شرا استغفر الله منه و تاب اليه:[2]

از ما نيست كسى كه هر روز به محاسبه و ارزشيابى كارهاى خود نپردازد؛ پس اگر كار نيكى انجام داده است، از خداوند متعال فزونى آن را بخواهد، و خدا را بر موفقيتى كه به دست آورده سپاس گويد؛ و اگر كار زشتى مرتكب شده، از خداوندْ آمرزش آن را بخواهد و توبه كند.

تعابير اين روايات، نشان مى‌دهد كه ارزيابى و محاسبه اعمال و رفتارها بايد داراى اثر باشد. بى‌ترديد ارزيابى بدون اثر، جز اتلاف وقت و عمر نيست. ارزيابى‌اى سودمند است كه پس از دستيابى به نتيجه، در صدد رفع كاستى‌ها و خطاها و مراقبت از قوّت‌ها و مزيت‌ها برآييم و پس از هر ارزيابى و محاسبه، گامى به كمال نزديك‌تر شويم.

نقش خداوند در افعال نيك و بد انسان‌

رفتارهاى مرتبط با اخلاق و دين را در دو دسته «نيك و پسنديده» و «زشت و ناپسند» مى‌توان ارزيابى كرد. آنچه دراين‌خصوص مهم است، نوع برخورد ما با اين دو دسته رفتار است. از منظر آموزه‌هاى دينى، رفتار نيك و پسنديده منشأ الهى دارد و از توفيقات خداوند و مواهب او به بنده‌اش به شمار مى‌آيد. از سوى ديگر، رفتارهاى زشت و ناپسند و نيز گناهان، همه از ناحيه خود انسان است و خداوند به آن رفتارها راضى نيست. لذا قرآن كريم مى‌فرمايد:

ما أَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ ما أَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ.[3]

[1]. بحار الأنوار: ج 67 ص 72 ح 26.

[2]. الإختصاص: ص 26؛ الكافى: ج 2 ص 453 ح 2.

[3]. نساء: 79.