انواع عذاب‌ها كه در قرآن كريم برخى از آن‌ها ذكر شده است، مى‌توان نفس را از ارتكاب گناه و رفتار غيراخلاقى برحذر داشت.

ابعاد مراقبت نفس‌

همان‌گونه كه از مباحث پيشين استفاده مى‌شود، لازمه مراقبه سختگيرى بر نفس لذت جوست. اين مراقبه و سختگيرى بر نفس، جنبه‌هاى گوناگون و متعدد مى‌توان در نظر گرفت. به نظر مى‌رسد متون روايى درباره مراقبه نفس و سختگيرى بر آن، به چند دسته تقسيم‌پذير است:

1. دسته‌اى از روايات، ناظر به موضوع تكاليف شرعى و اطاعت از خدا در حوزه انجام‌دادن واجبات و ترك محرمات است. در اين حوزه، سياق رواياتْ انعطاف‌پذير نيست و به سختگيرى بر نفس تأكيد دارد. يعنى گرچه انجام‌دادن تكاليف الهى دشوار است و اين دشوارى از مفهوم واژه «تكليف» (از ريشه «كلفت»: سختى و مشقت) پيداست، در انجام‌دادن تكاليف شرعى مسامحه و كوتاهى پذيرفته نيست؛ ازاين‌رو امام على (ع) سفارش مى‌كند:

جاهد نفسك و حاسبها محاسبة الشريك شريكه، و طالبها بحقوق الله مطالبة الخصم خصمه، فإن أسعد الناس من انتدب لمحاسبة نفسه:[1]

با نفس خود مبارزه كن و همانند شريكى كه از شريك خود حسابرسى مى‌كند، آن را مورد محاسبه قرار ده، همانند مطالبه از دشمن، حقوق خدا را از او بخواه؛ زيرا سعادتمندترينِ مردم كسى است كه به حسابرسى از نفسش اهتمام ورزد.

ايشان همچنين فرموده است:

حاسبوا أنفسكم قبل أن تحاسبوا، و وازنوها قبل أن توازنوا، حاسبوا أنفسكم بأعمالها، و طالبوها بأداء المفروض عليها:[2]

به حساب خودتان برسيد پيش از آنكه به حسابتان برسند، و خود را وزن كنيد قبل از آنكه شما را وزن كنند. اعمال خود را ارزيابى كنيد و انجام‌دادن فرايض الهى را از خود مطالبه كنيد.

[1]. مستدرك الوسائل: ج 12 ص 153- 154 ح 5.

[2]. جامع احاديث الشيعة، للبروجردى: ج 13 ص 258 ح 634.