4. اكتفا به حلال و پرهيز از حرام‌

اهتمام به رعايت حدود الهى و اكتفا به آنچه او حلال دانسته، و جديت در تجاوز نكردن به حدود تعيين‌شده در شرع مقدس، نخستين گام در تهذيب نفس و تربيت آن است. البته گرچه اين امر در نگاه اول متوجه احكام شرعى است، روشن است كه بسيارى از احكام شرعى از منظرى ديگر، اخلاقى نيز به شمار مى‌آيد. ازاين‌رو اهتمام به پايبندى به حدود الهى فقط در زمره احكام شرعى زيرمجموعه علم فقه نيست و مى‌تواند حكم اخلاقى نيز به شمار آيد. پس توجه به حد و مرزهاى تعيين‌شده در احكام فقهى و اخلاقى شرع مقدس، نخستين و مهم‌ترين حركت در اصلاح نفس است؛ لذا در قرآن كريم بارها متجاوزان از حدود الهى توبيخ شده و به عذاب دردناك قيامت وعده داده شده‌اند[1] و در روايات متعدد، برترينِ اعمال پرهيز از ارتكاب محرمات و اكتفا به حلال خدا شمرده شده است‌[2] و بهترينِ اعمال، عملى خوانده شده است كه در جهت انجام‌دادن تكليف باشد.[3]

5. ارضاى حداقلىِ غرايز

گاه در احاديث، به بسنده كردن به مقدار كم در لذات جسمانى و ارضاى حداقلىِ غرايز سفارش شده است كه خودْ نوعى سختگيرى بر نفس است. پرهيز از زياده‌روى در لذاتى چون خوردن و خوابيدن، آن هنگام كه از مسير حلال باشد، براى كنترل نفس و تسلط بر آن بسيار حايز اهميت بوده، حد نگه داشتن در آن امور از مصاديق سختگيرى بر نفس است. دراين‌خصوص در بحث كنترل اعضا و جوارح، به‌تفصيل مطالبى بيان شد. براى مصاديق ارضاى حداقلى مى‌توان به كم‌خوردن، سكوت و خاموشى يا به تعبيرى كم‌گويى‌[4] و كم‌خنديدن، و فضيلت و اهميتى كه در روايات براى اين امور بيان شده اشاره كرد. بى‌ترديد اين كارها ذاتاً

[1]. بقره: 187: تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوها كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آياتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ‌؛ بقره: 229 تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَعْتَدُوها وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ‌؛ نساء: 14 وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِيها وَ لَهُ عَذابٌ مُهِينٌ‌؛ طلاق: 1 وَ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ.

[2]. ر. ك: مشكاة الانوار ص 75؛ امام على( ع):

[3]. عيون الحكم و المواعظ: ص 239:

[4]. منتخب ميزان الحكمة: ج 2 ص 600.