امام صادق (ع) در بيانى زيبا به‌خوبى به تصوير كشيده، مى‌فرمايد: «زيادى خواب، از بسيار نوشيدن؛ و زياد نوشيدن، مولود پرخورى است و اين هردو باعث سنگينى نفس در برابر اطاعت از فرمان‌هاى الهى شده، قساوت قلب از تفكر و خشوع را درپى خواهد آورد.[1]

بنابراين ميان تسلط بر نفس و پرهيز از پُرخورى، رابطه مستقيمى برقرار است كه متون روايى متعدد بر آن تأكيد دارد. احاديث ذيل از امام على (ع) نمونه‌اى از آن متون است:

من قل اكله صفا فكره؛[2]

هركس خوردنش كم باشد، فكرش روشن مى‌شود.

من اقتصر فى اكله كثرت صحته و صلحت فكرته؛[3]

هركس جانب كم‌خورى نگاه دارد، سلامتش بسيار و فكرش شايسته خواهد شد.

كيف تصفو فكرة من يستديم الشبع؛[4]

چگونه فكر كسى كه دائماً سير است روشن شود؟

4. مراحل تسلط بر نفس‌

علماى اخلاق، براى تربيت نفس و به كنترل درآوردن آن چهار مرحله را برشمرده‌اند. اين چهار مرحله عبارت است از: مراقبه، محاسبه، مشارطه و معاتبه. در ادامه، سعى خواهيم كرد به تبيين و توضيح اين چهار مرحله به قدر نياز و ضرورت بپردازيم.

الف- مراقبه‌

مراقبت از لغزش و ارتكاب رفتار ناپسند، در مسير سلوك اخلاقى و تربيت نفس ضرورى و اجتناب‌ناپذير است. براى ممانعت نفس خويش از رفتار ناپسند، بايد همواره هوشيار، و از غفلت و سركشى نفس برحذر بود، به نفس خويش سختگيرى و از مسامحه و اهمال درباره خواسته‌هاى آن اجتناب كرد. توضيح آنكه نفس انسان‌

[1]. مستدرك الوسائل: ج 5 ص 124 ح 5484.

[2]. غرر الحكم: ح 8462.

[3]. همان: ح 8803.

[4]. همان: ح 6975.