آن بهره‌اى ندارند، ما از پرداختن به آن صرف نظر، و بحث درباره آن را به جاى خود موكول مى‌كنيم.[1]

و- راه‌هاى شناخت خود

قرآن كريم، براى شناساندن انسان به خود دو اقدام اساسى كرده است: گاه با بيان ويژگى‌ها، حالات و وابستگى‌هاى انسان، كوشيده است آدمى را به خود بشناساند؛ و گاه با معرفى راه‌هاى شناخت خويش، چگونگى شناخت خود را به انسان تعليم داده است. به بيان ديگر، قرآن گاه مى‌شناساند و گاه راه‌هاى شناخت را معرفى مى‌كند. شمار بسيارى از آيات قرآن كريم، ناظر به شناساندن از نوع اول، يعنى شناساندن انسان به خودِ اوست. آياتى كه انسان را معرفى مى‌كند و ويژگى‌هاى او را نام مى‌برد، دلبستگى‌هاى او را برمى‌شمارد، درباره ماهيت او و وجودش سخن مى‌گويد و او را از پيروى بسيارى از تمايلاتش برحذر مى‌دارد، همگى از اين دسته آيات‌اند. اما درباره نوع دوم، بايد گفت كه ما مى‌توانيم از متون دينى، افزون بر دستيابى به خودآگاهى، راه‌هاى دستيابى به خودآگاهى را نيز به دست آوريم و از آن‌ها استفاده كنيم. تفاوت اين دو روشِ شناساندن بندگان به خودشان اين است كه روش اول، در واقع شناخت تعبدى است، اگرچه ممكن است برخى از آنچه قرآن كريم بيان فرموده، در علوم تجربى به اثبات رسيده باشد يا ثابت شود. اما در روش دوم، از قرآن فقط راه شناخت را به دست مى‌آوريم، نه خودِ شناخت را. به اين جهت به نظر مى‌رسد گستره شناخت خويش، بر اساس روش دوم، وسيع‌تر و در مجامع علمى بيشتر كانون توجه قرار گيرد. از منظر متون دينى به‌ويژه قرآن كريم، راه‌هاى ممكن براى تحصيل شناخت خود به شرح ذيل است:

1. راه‌هاى شناخت عقلى‌

عقول آدميان يكسان نيست و خداوند بندگانش را به صورت يكسان از نعمت عقل برخوردار نكرده است و از آن‌ها به اندازه عقلشان سؤال مى‌كند.[2] همان‌گونه كه پيش‌

[1]. ر. ك: دانش‌نامه عقايد اسلامى( معرفت شناسى): ج 2 ص 460.

[2]. رواياتى چون حديث شريف نبوى كه مى‌فرمايد: