دلايل بطلان نظريّه جبر

علاوه بر اين كه دلايل طرفداران جبر براى اثبات مدّعايشان كافى نيست و در واقع، هيچ دليلى براى اين نظريّه وجود ندارد، چندين دليل وجود دارد كه بطلان اين نظريّه را ثابت مى‌نمايد:

1. علم حضورى به آزادى در افعال‌

روشن‌ترين دليل ردّ نظريّه جبر، وجدان انسان يا علم حضورى او به خود و افعال خويش است. اگر انسان به خود باز گردد و به افعالش توجّه كند، در مى‌يابد كه عملى را كه اراده كرده و انجام داده، مى‌توانسته اراده نكند و انجام ندهد، يا كارى را كه اراده نكرده و انجام نداده، مى‌توانسته اراده كند و انجام دهد. از سوى ديگر، معناى اختيار، همين آزادى در انجام دادن و انجام ندادن است.

بر اين اساس، با علم حضورى- كه قوى‌ترين و معتبرترين علم انسان است-، هم بطلان نظريّه جبرگرايىِ ناب، ثابت مى‌شود (چون انسان به قدرت خويش، علم حضورى و وجدانى دارد) و هم نظريّه جبرگرايى ميانه، ابطال مى‌گردد (چون انسان به تأثير قدرت خويش بر عمل اختيارى‌اش نيز علم حضورى دارد).

اين برهان، افزون بر ابطالِ جبر كلامى، جبر اجتماعى، روانى و فلسفى را نيز ابطال مى‌نمايد؛ چرا كه هر چند ساختار جامعه و جسم و روان، بر افعال انسان، مؤثّرند و اين تأثير در برخى موارد، فوق العاده زياد است، امّا انسان با علم حضورى در مى‌يابد كه تأثير عوامل ياد شده، علّت تامّه براى انجام دادن كارها نيست؛ بلكه او به رغم اقتضائات روانى و اجتماعى، مى‌تواند راه ديگرى را انتخاب كند.

به ديگر سخن، عوامل روحى و اجتماعى، ممكن است انتخاب يك گزينه را دشوار نمايند؛ امّا دشوارى، مانع انتخاب انسان نيست و انسان مى‌تواند در شرايط دشوار نيز انتخاب نمايد. واقعيّت نيز گواه اين مدّعاست؛ چرا كه به چشم خود مى‌بينيم كه برخى افراد، به رغم خانواده ناشايست و اجتماع فاسد، راه صحيح‌