توضيحى درباره حدود مسجد الحرام‌[1]

ابراهيم عليه السّلام حدود مسجد الحرام را تعيين كرد[2]؛ ولى اين حدود، در دوران جاهليت فراموش شد و مكّيان به تدريج، در حرم و درون مسجد، به خانه‌سازى پرداختند.[3] با قدرت گرفتن اسلام و افزايش جمعيت مسلمانان، توسعه مسجد و بازگشت به حدود اوّليه آن، ضرورى نمود. نخستين توسعه، به دست پيامبر خدا انجام گرفت‌[4] و سپس عمر در سال هفده هجرى‌[5] و عثمان در سال 26 هجرى،[6] توسعه‌هاى بعدى را انجام دادند. عبد اللّه بن زبير در سال 65 هجرى و هنگام تجديد بناى كعبه، صحن مسجد را از شمال و جنوب، گسترش داد. وليد بن عبد الملك اموى نيز در سال 91 هجرى از جنوب، آن را به ناحيه «صفا» و «باب بنى مَخزوم» رساند و در شمال، ميان «حِجر اسماعيل» و «دارُ النَّدوه» تا «دارُ شَيبة بن عثمان» را توسعه داد.[7] در دوران خلافت عباسى، ابتدا منصور در سال 137 هجرى شمال و غرب مسجد را توسعه داد و آن را تا «باب بنى سهم»[8] رساند و سپس مهدى عباسى نخست در سال 161 همه خانه‌هاى باقى‌مانده ميان مسجد

[1]. ر. ك: آخر كتاب( نقشه شماره 4).

[2]. ر. ك: ص 77 ح 101.

[3]. تاريخ اليعقوبى: ج 1 ص 239؛ الطبقات الكبرى: ج 1 ص 70.

[4]. ربيع الأبرار: ج 1 ص 365.

[5]. أخبار مكّة، فاكهى: ج 2 ص 157، أخبار مكّة، ازرقى: ج 2 ص 69.

[6]. أخبار مكّة، فاكهى: ج 2 ص 158، أخبار مكّة، ازرقى: ج 2 ص 69.

[7]. أخبار مكّة، فاكهى: ج 2 ص 159، أخبار مكّة، ازرقى: ج 2 ص 70.

[8]. أخبار مكّة، فاكهى: ج 2 ص 162، أخبار مكّة، ازرقى: ج 2 ص 72.