اما كبر به خداى تعالى، كه از همه قبيح‌تر و مهلكتر و مرتبه اعلاى آن است، در اهل كفر و جحود و مدعيان الوهيت پيدا شود. و گاهى نمونه‌اى از آن در بعض اهل ديانت پيدا شود كه ذكر آن مناسب نيست. و اين از غايت جهل و نادانى و ندانستن ممكن است حدّ خويش و مقام واجب الوجود را.

و اما كبر بر انبيا و اوليا در زمان انبيا بسيار اتفاق مى‌افتاد و خداى تعالى خبر داده است از حال آنها كه گفتند: أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَيْن مِثْلِنا. [1] و از اهل اين ملت گفتند: لَوْ لا نُزِّلَ هذَا القُرآنُ عَلى‌ رَجُلٍ مِنَ القَرْيَتَيْنِ عَظيمٍ. [2] و در صدر اسلام، تكبر بر اولياء خدا بسيار واقع گرديد و در اين زمانها نمونه‌اى از آن در بعضى از متحلّين به اسلام است.

و اما كبر به اوامر خدا در بعض اهل معصيت پيدا شود، چنانچه ترك حج كند براى آنكه اعمال آن را از قبيل لباس احرام و غيره را بر خود روا ندارد، و ترك نماز كند، زيرا كه وضع سجده را با مقام خود مناسب نداند. و گاهى در بعض اهل مناسك و عبادات و اهل علم و ديانت پيدا شود، چنانچه ترك اذان كند تكبرا، و قبول قول حق نكند اگر از مثل خود يا پايينتر از خود شنيد. گاهى اتفاق مى‌افتد كه انسان مطلبى را از رفيق يا همقطارش مى‌شنود و آن را با كمال شدت رد مى‌كند و طعن به قائلش مى‌زند، ولى همان مطلب را از بزرگى در دين يا دنيا اگر شنيد قبول مى‌كند. [3] حتى ممكن است در اول از روى جد رد كند، و در دوم از روى جد قبول كند. اين شخص طالب حق نيست. تكبرش پرده به روى حق مى‌پوشد، و تملقش از بزرگ- كه غير از صفت تواضع ممدوح است- او را كر و كور مى‌كند. و از همين تكبر است ترك تدريس علمى يا كتابى كه با شأن خود مناسب نداند، و ترك تدريس براى اشخاص بى‌عنوان ظاهرى، يا براى عده قليله، و ترك جماعت در مسجد كوچك و قناعت به عده كم، گرچه بداند كه رضاى حق تعالى در آن است. و گاهى از بس مطلب دقيق مى‌شود صاحب اين خلق نمى‌فهمد كه عملش مستند به خلق كبر است، مگر آنكه در صدد اصلاح نفس برآيد و دقيق شود در مكايد آن.

اما كبر بر بندگان خدا، از همه بدتر كبر بر علماء باللّه و دانشمندان است، كه مفاسد آن از همه بيشتر و ضررش مهمتر است. و از اين كبر است ترك مجالست فقرا

[1] «آيا به دو انسان همانند خودمان ايمان آورديم.» (مؤمنون- 47).

[2] «چرا اين قرآن بر مردى بزرگ از اين دو شهر (طائف و مكه) فرود نيامد؟» (زخرف- 31).

[3] پوشيده نماند كه ترك قبول به تفصيلى كه ذكر شده داراى دو جنبه است كه يكى از آن كبر به اوامر خداست و ديگرى كبر بر بندگان خداى تعالى است (منه عفى عنه).