است، مثلا منجّم كه علم به خسوف و كسوف در ساعت فلان و روز فلان پيدا مى‌كند، به واسطه علم به اسباب است، زيرا كه حركات شمس و قمر و ارض را ضبط نموده و با ضبط حركات وقت فاصله شدن زمين را بين شمس و قمر و فاصله شدن قمر را بين زمين و شمس به دست مى‌آورد، و اگر ضبطش صحيح باشد ثانيه‌اى تخلف نكند. و چون جميع سلسله اسباب و مسبّبات منتهى شود به ذات مقدس مبدأ المبادى، و حق تعالى علم به ذات خود كه سبب جميع موجودات مى‌باشد دارد، از حيث آنكه سبب است علم به مسبّبات نيز دارد.

و [از] اين وجوه مذكوره هر كس به حسب نشئه خود يكى را اختيار مى‌نمايد. و بعضى از آن از بعضى ديگر امتن و وافيتر است به تمام مقصد.

فصل در معنى سمع و بصر حق است‌

يكى از مباحثى كه در باب اسماء و صفات حق جلّ و علا مورد بحث بين فلاسفه عظام است اثبات «سمع» و «بصر» است از براى حق تعالى، كه جمهور حكما و متكلمين ارجاع نمودند سمع و بصر را به «علم»، و شيخ جليل اشراقى علم را ارجاع فرموده به بصر و سمع. [1] هر يك به بيانى كه ذكر آن خروج از طور اختصار است. و ما بيان مسلك و مذهب فحل را مى‌نماييم به يك بيانى كه در مطلق اسماء و صفات حق واضح گردد.

بدان كه بسيارى از فلاسفه و اكابر براى اهمال بعض حيثيات بعضى از اسماء و صفات را به بعضى ديگر ارجاع نمودند، چنانچه معروف و مسلّم بين آنها آنست كه «اراده» حق تعالى عبارت است از «علم» به صلاح و نظام اتمّ. و مثل اختلاف در باب «سمع» و «بصر» و «علم» و ارجاع هر يك به ديگرى، چنانچه مذكور شد. و اين مطلب خلاف تحقيق و از اهمال حيثيات است. زيرا كه اگر مقصود از اينكه اراده به علم به صلاح راجع است، يا علم به سمع، يا سمع به علم، راجع است آن است كه حق تعالى داراى اراده نيست و داراى سمع و بصر نيست، بلكه همان «علم» را به اسم اراده و سمع و بصر خوانده‌اند. اين مطلبى است بس باطل و تقوّلى است بس فضيح، زيرا كه لازم آيد كه حق تعالى مبدأ وجود باشد بدون اراده و اختيار. علاوه بر

[1] شرح حكمة الإشراق، 358- 366، در علم حق تعالى. اسفار اربعة، ج 6، ص 423، «سفر» سوم، «موقف» ششم.