آن را به قدر مناسب و ميسور شرح داديم، ولى در اين مقام به ذكر جملى و بيان جامع آن مى‌پردازيم.

بدان كه «خلق» عبارت از حالتى است در نفس كه انسان را دعوت به عمل مى‌كند بدون رويّه و فكر. مثلا، كسى كه داراى خلق «سخاوت» است، آن خلق او را وادار به جود و انفاق كند، بدون آنكه مقدماتى تشكيل دهد و مرجحاتى فكر كند، گويى يكى از افعال طبيعيه اوست، مثل ديدن و شنيدن. و همين‌طور، نفس «عفيف» كه اين صفت خلق آن شده است به طورى حفظ نفس كند كه گويى يكى از افعال طبيعيه اوست. و تا نفس به واسطه رياضت و تفكر و تكرر به اين مقام نرسد، داراى خلق نشده است و كمال نفس حاصل نگرديده، و بيم آن است كه آن خلق اگر از كمالات است زايل شود و عادات و اخلاق سيّئه بر آن غالب آيد. ولى اگر مثل افعال طبيعيه شد و قوى و آلات رام گرديد و قهر و سلطنت حق ظاهر شد، زوالش مشكل شود، و نادر اتفاق افتد.

و علماى اخلاق فرمودند اين حالت و خلق نفس گاهى در انسان طبيعى است و راجع به اصل فطرت و مربوط به مزاج است، چه در جانب خير و سعادت، يا شرّ و شقاوت، چنانچه مشهور است بعضى از زمان طفوليت رو به خيرات، و بعضى مايل به شرورند، بعضى به ادنى چيزى غضب كنند و با چيز مختصرى وحشت كنند و با سبب كوچكى به فزع آيند، و بعضى به خلاف آنان‌اند. و گاهى اين اخلاق نفسانيه استفاده شود به عادات و معاشرات و تدبر و تفكر. و گاهى ابتدا از روى تفكر و رويّه حاصل شود تا ملكه گردد. و در اين مقام اختلافاتى نمودند كه اشتغال به ذكر آنها و بحث در اطراف آن از وظيفه اين اوراق خارج است و ما را از مقصد اصلى باز مى‌دارد، و ما به ذكر آنچه در اين مقام مناسب و مفيد است مى‌پردازيم.

پس، گوييم كه بايد دانست كه مقصود از طبيعى بودن و فطرى بودن خلقى، آن نيست كه ذاتى غير قابل تغيير است، بلكه جميع ملكات و اخلاق نفسانيه، تا نفس در اين عالم حركت و تغير است و در تحت تصرف زمان و تجدد واقع است و داراى هيولى و قوّه است، قابل تغيير است، و انسان مى‌تواند جميع اخلاق خود را متبدل به مقابلات آنها كند. چنانچه دلالت بر اين مدعى كند، علاوه بر برهان و تجربه، دعوت انبيا و شرايع حقه به سوى اخلاق كريمه و ردع آنها از مقابل آنها.

و بايد دانست كه علماى فن اخلاق مجموع فضايل نفس را در تحت چهار جنس داخل كرده‌اند، كه آن چهار عبارت است از: حكمت، و عفّت، و شجاعت،