فصل‌

جناب محقق فلاسفه، صدر الحكماء و المتألهين، قدّس اللّه سرّه و أجزل أجره، در شرح اصول كافى از شيخ غزالى [1] كلام طويلى نقل فرمايد كه در آن كلام تقسيم نموده است علوم را به علم دنياوى و آخرتى. و علم فقه را از علوم دنياويه قرار داده، و علم آخرت را به علم «مكاشفه» و «معامله» تقسيم كرده است. و علم معامله را علم به احوال قلوب قرار داده است، و علم مكاشفه را نورى دانسته كه در قلب حاصل شود پس از تطهير آن از صفات مذمومه. و به آن نور كشف حقايق شود تا آنكه معرفت حقيقى به ذات و اسماء و صفات و افعال و حكمت آنها و ساير معارف پيدا شود. [1] و چون اين تقسيم مرضىّ پيش اين محقق بوده، در شرح اين حديث كه ما اكنون در صدد شرح آن هستيم فرموده است كه «ظاهر اين است كه اين تقسيم و حصر كه رسول اكرم، صلّى اللّه عليه و آله، فرموده‌اند راجع به علوم معاملات باشد، زيرا اين علوم است كه اكثر مردم از آن منتفع مى‌شوند. و اما علوم مكاشفات در عده قليلى از مردم حاصل شود كه از كبريت احمر عزيزترند، چنانچه احاديث «كتاب ايمان و كفر» كه پس از اين آيد دلالت بر آن دارد.» [2] تمام شد ترجمه كلام ايشان با اختصار.

نويسنده گويد در كلام شيخ غزّالى اشكال است. و بر فرض صحت آن، در فرموده مرحوم آخوند، عليه الرحمة، اشكال ديگر است.

اما با فرض صحت كلام غزّالى، اشكال كلام ايشان آن است كه غزّالى علم «معاملات» را علم به احوال قلب از منجيات، مثل صبر و شكر و خوف و رجاء و غير آن، و از مهلكات، مثل حقد و حسد و غلّ و غشّ و غير اين‌ها، دانسته، بنابراين، علوم ثلاثه كه رسول خدا، صلّى اللّه عليه و آله، [فرموده‌] از علوم معاملات نتواند بود، مگر يك قسم آن كه «فريضه عادله» است. چنانچه پيشتر تفصيل داده شد.

و اما اشكال در كلام شيخ غزّالى دو امر است: يكى آنكه علم فقه را از علوم دنيايى و فقها را از علماى دنيا دانسته، با اينكه اين علم از عزّ علوم آخرت است. و اين ناشى است از حبّ نفس و حبّ به آن چيزى كه به خيال خودش اهل اوست، يعنى علم اخلاق به معناى متعارف رسمى، از اين جهت از ساير علوم، حتى علوم عقليه، تكذيب كرده است. و ديگر آنكه مكاشفات را جزء علوم قرار داده و در تقسيمات علوم وارد كرده است. و اين خلاف واقع است. بلكه حق آن است كه‌

[1] ابو حامد محمد بن محمد بن محمد غزّالى (450- 505 ه. ق) ملقب به «حجة الاسلام». از بزرگترين فقيهان شافعى و در اعتقادات بر طريقه اشعرى بود. در نيشابور به حلقه شاگردان امام الحرمين جوينى پيوست و از امام اكرام بسيار ديد، وزير نظام الملك طوسى نظر به بزرگداشت او مدرسه نظاميه بغداد را، كه اهميت بسيار داشت بدو تفويض كرد. غزالى پس از چندى بر اثر تحولى روحى از علوم رسمى كناره گرفت و طريق تصوف را برگزيد، از آثار اوست: الوسيط و البسيط در فقه، إحياء علوم الدين، المستصفى در اصول فقه، معيار العلم، تهافت الفلاسفه.

______________________________

[1] شرح اصول كافى، ص 123، «كتاب فضل العلم»، «باب فرض العلم»، حديث 5.

[2] شرح اصول كافى، ص 128، «كتاب فضل العلم»، «باب صفة العلم»، حديث 1.