فصل در بيان تقواى عامه‌

بدان اى عزيز كه چنانچه از براى اين بدن صحت و مرضى است و علاج و معالجى، براى نفس انسانى و روح آدميزاده نيز صحت و مرض و سقم و سلامتى و علاج و معالجى است. صحت و سلامت آن عبارت است از اعتدال در طريق انسانيت، و مرض و سقم آن اعوجاج از طريق و انحراف از جاده انسانيت است. و اهميت امراض نفسانيه هزاران درجه بيشتر از امراض جسمانيه است، زيرا كه غايت اين امراض منتهى مى‌نمايد انسان را به حلول موت، و همين كه مرگ آمد و توجه نفس از بدن سلب شد، تمام امراض جسمانيه و خللهاى ماديه از او مرتفع شود و هيچيك از آلام و اسقام بدنيه براى او باقى نماند. و ليكن اگر خداى نخواسته داراى امراض روحيه و اسقام نفسيه باشد، اوّل سلب توجه نفس از بدن و حصول توجه به ملكوت خويش، اوّل پيدايش امراض و اسقام آن است. مثل توجه به دنيا و تعلق به آن، مثل مخدراتى است كه انسان را از خود بيخود نموده، و سلب علاقه روح از دنياى بدن باعث به خود آمدن آن است. و همين كه به خود آمد، آلام و اسقام و امراضى كه در باطن ذات داشت همه به او هجوم كند و تمام آنها كه تا آن وقت مخفى بوده و مثل آتشى بوده كه در زير خاكستر پنهان بوده هويدا گردد. و آن امراض و آلام يا از او زايل نشود و ملازم او باشد، يا اگر زايل شدنى باشد، پس از هزاران سال در تحت فشارها و زحمتها و آتش‌ها و داغها مرتفع شود: آخر الدّواء الكىّ [1]. قال تعالى: يَوْمَ يُحْمى عَلَيْها في نارِ جَهنَّمَ فَتُكْوى بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ و ظُهُورَهُمْ‌. [2] و منزله انبيا، عليهم السلام، منزله اطبّاء مشفق است كه با كمال شفقت و علاقه‌مندى به صحت مرضى نسخه‌هاى گوناگون به مناسبت حال آنها براى آنها آوردند و آنها را هدايت فرمودند به طريق هدايت: «ما طبيبانيم شاگردان حق» [3]. و منزله اعمال روحيه و قلبيه و اعمال ظاهريه و بدنيه منزله دواى امراض است، چنانچه منزله تقوا در هر مرتبه از مراتب آن منزله پرهيز از چيزهاى مضر است براى مرض، تا پرهيز در كار نباشد ممكن نيست كه مرضى مبدل به سلامت شود و نسخه طبيب مؤثر افتد.

در امراض جسمانيه گاهى ممكن است كه با ناپرهيزى جزئى باز دوا و طبيعت‌

[1] «آخرين درمان، داغ نهادن و سوزاندن است.» و آن مثلى است مشهور كه در نهج البلاغه ( «خطبه» 168) نيز آمده است. «كى داغ يعنى آهن تافته‌اى است كه بر بعض جراحات نهند. و مراد آنكه وسائل صعب را آن گاه به كار برند كه چاره‌هاى سهل بى‌اثر ماند.» امثال و حكم.

[2] «روزى كه در آتش دوزخ سوزانده شوند و پيشانى و پهلو و پشت آنها را به آن داغ كنند.» (توبه- 35).

[3]

مثنوى، دفتر سوم، بيت 2742.