رحمه اللّه، اين دو احتمال را بدون بيانى كه ما تقريب كرديم احتمال داده‌اند و اوّلى را تقويت فرموده. [1] و في رواية أخرى عن حريز: تكلّموا في كلّ شي‌ء، و لا تتكلّموا في ذات اللّه [1] و به اين مضمون و قريب به آن بعض روايات ديگر وارد است كه ذكر همه ضرور نيست.

و في الكافى عن أبي جعفر، عليه السّلام، قال: إيّاكم و التّفكّر في اللّه، و لكن إذا أردتم أن تنظروا إلى عظمته، فانظروا إلى عظيم خلقه. [2] و اين روايت نيز ظاهر در اين است كه مراد از تفكر تفكر در كنه ذات است، زيرا كه در ذيل حديث فرمايد:

«اگر خواستيد عظمت حق تعالى را نظر كنيد، استدلال كنيد از عظمت خلق بر عظمت حق تعالى.» و اين بر سبيل مثال است و براى نوع مردم است كه طريق معرفت آنها تفكر در خلق است.

اين‌ها، و بعض احاديث ديگر كه قريب به اين‌هاست، احاديث وارده در نهى از تكلم و تفكر است كه معلوم شد خود آنها بنفسها دلالت بر مطلوب ما مى‌نمايد.

و چيزى كه واضح مى‌نمايد مقصد را، حديث شريف كافى است در باب تفكر: بإسناده عن أبي عبد اللّه، عليه السّلام، قال: أفضل العبادة إدمان التّفكّر في اللّه و في قدرته. [3] پس تفكر در حق و اثبات ذات، و تفكر در قدرت و ساير اسماء و صفات، علاوه بر آنكه منهى نيست، افضل عبادات است.

و در حديث شريف كافى وارد است كه سئل علىّ بن الحسين، عليهما السّلام، عن التّوحيد، فقال: إنّ اللّه عزّ و جلّ علم أنّه يكون في آخر الزّمان أقوام متعمّقون، فأنزل اللّه تعالى‌ «قُل هُوَ اللَّه أَحَدٌ» و الآيات من سورة «الحديد» إلى قوله:

«وَ هُوَ عَليمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ» فمن رام وراء ذلك فقد هلك. [2] پس، معلوم مى‌شود اين آيات شريفه، كه توحيد و تنزيه حق و بعث و رجوع موجودات در آن وارد است، براى متعمقين و ارباب فكرهاى دقيق نازل شده. باز هم بايد گفت فكر در حق تعالى حرام است؟ آيا كدام عارف و حكيم بيشتر از معارف وارده در اوّل سوره «حديد» آورده؟ غايت معرفت آنها رسيدن به اين است كه سبّح للّه ما فِي السَّمواتِ وَ الأَرْضِ. [3]. آيا از آيه شريفه‌ هُوَ الأوَّلُ وَ الآخِرُ وَ الظّاهِرُ وَ الباطِنُ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَليمٌ‌. [4] كى براى توصيف حق تعالى و جلوات ذات مقدسش بهتر بيانى دارد؟ به‌

[1] «در باب هر چيز سخن بگوييد ولى در ذات خدا گفتگو مكنيد.» اصول كافى، ج 1، ص 92، «كتاب توحيد»، «باب النهى عن الكلام في الكيفية»، دنباله حديث 1.

[2] «از على بن الحسين (ع) درباره توحيد پرسيدند فرمودند: «همانا خداوند عزّ و جلّ مى‌دانست كه در آخر زمان پاره‌اى از مردم ژرف انديش خواهند آمد، پس خداوند تعالى قُل هو اللّه احد و آياتى از سوره «حديد» تا آيه و هو عليم بذات الصدور را فرو فرستاد، پس هر كس فزون از آن را اراده كند هلاك شده است.» اصول كافى، ج 10، ص 91، «كتاب توحيد»، «باب النسبة»، حديث 3.

[3] «آنچه در آسمان‌ها و زمين است خدا را تنزيه مى‌كنند.» (حديد- 1).

[4] «او آغاز و پايان و آشكار و نهان است و او به همه چيز داناست.» (حديد- 3).

______________________________

[1] مرآة العقول، ج 1، ص 322، «كتاب توحيد»، «باب النهى عن الكلام في الكيفية»، حديث 1.

[2] اصول كافى، ج 1، ص 93، «كتاب توحيد»، «باب النهى عن الكلام في الكيفية»، حديث 7.

[3] پاورقى 9.