اما عملى، پس عمده آن انصراف نفس است در اول پيدايش آن، چون اين قوه مثل آتش كم‌كم اشتعال پيدا مى‌كند و رو به اشتداد مى‌گذارد تا اينكه تنورش سوزان و نايره‌اش سخت فروزان شود و عنان را از دست انسان بكلى بگيرد و نور عقل و ايمان را خاموش كند و چراغ هدايت را يكسره منطفى نمايد و انسان را بيچاره و ذليل كند. بايد انسان ملتفت باشد تا اشتعال آن زياد نشده و نايره آن شدت پيدا نكرده، خود را به وسايلى منصرف كند: يا به رفتن از آن محلى كه اسباب غضب در آنجا فراهم شده، و يا به تغيير حال: اگر نشسته است برخيزد، و اگر ايستاده است بنشيند، يا به ذكر خداى تعالى اشتغال پيدا كند- بلكه بعضى ذكر خدا را در حال غضب واجب دانند [1]، و يا مشغول كارهاى ديگر شود. در هر صورت، ابتداى ظهور آن خيلى سهل است جلوگيرى از آن. و اين دو نتيجه دارد:

يكى آنكه در آن حال نفس را ساكن كند و شعله غضب را فرو نشاند. و ديگر آنكه سبب معالجه اساسى نفس شود. اگر چندى انسان مواظب حال خود باشد و با نفس چنين معامله كند، بكلى حال تغيير پيدا مى‌كند و رو به اعتدال مى‌گذارد. و به بعضى اين معانى اشاره فرموده در احاديث شريفه كافى بإسناده عن أبي جعفر، عليه السّلام، قال: إنّ هذا الغضب جمرة من الشّيطان توقد في قلب ابن آدم. و إنّ أحدكم إذا غضب احمرّت عيناه و انتفخت أو داجه و دخل الشّيطان فيه، فإذا خاف أحدكم ذلك من نفسه، فليلزم الأرض، فإنّ رجز الشّيطان ليذهب عنه عند ذلك. [1] يعنى «حضرت باقر العلوم، عليه السلام، فرمود: «همانا اين غضب برقه آتشى از شيطان است كه در قلب پسر آدم افروخته شود. و همانا يكى از شماها وقتى خشمناك شود، چشمان او سرخ شود و رگهاى گردن او باد كند، و شيطان در او وارد شود. پس وقتى كه ترسيد يكى از شما آن را از خودش، به زمين بچسبد و ملازم آن شود، زيرا كه پليدى شيطان از او برود در اين هنگام.» و بإسناده عن ميسر قال: ذكر الغضب عند أبي جعفر، عليه السّلام، فقال: إنّ الرّجل ليغضب فما يرضى أبدا حتّى يدخل النّار. فأيّما رجل غضب على قوم و هو قائم فليجلس من فوره ذلك، فإنّه سيذهب عنه رجز الشّيطان، و أيّما رجل غضب على ذى رحم فليدن منه فليمسّه، فإنّ الرّحم إذا مسّت سكنت. [2] راوى گويد:

«ذكر شد غضب خدمت حضرت باقر، عليه السلام، پس فرمود: «همانا مرد غضب‌

[1] شيخ حر عاملى در كتاب وسائل الشيعة ذكر خدا را در حال غضب واجب دانسته است. وسائل الشيعة، ج 11، ص 291، «كتاب الجهاد»، «ابواب جهاد نفس»، باب 84.

______________________________

[1] اصول كافى، ج 2، ص 304 و 305، «كتاب ايمان و كفر»، «باب غضب»، حديث 12.

[2] اصول كافى، ج 2، ص 302، «كتاب ايمان و كفر»، «باب غضب»، حديث 2.