بسم الله الرحمن الرحیم

تاریخ : 1386/08/02

روايات شيعه در چگونگي تشريع أذان

مرحوم شيخ حر عاملي رضوان الله تعالي عليه در كتاب وسائل الشيعه سه روايت در اين زمينه آورده است كه دو روايت صحيحه و يك روايت مرسل است.

اذان و اقامه گفتن جبرئيل به هنگام معراج پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله

روايت اول در جلد 5، صفحه 369، حديث 6814 است:

محمد بن يعقوب عن علي بن إبراهيم عن أبيه عن ابن أبي عمير عن عمر ابن أذينة عن زرارة والفضيل، عن أبي جعفر (عليه السلام) قال لما أسري برسول الله (صلي الله عليه وآله). إلي السماء فبلغ البيت المعمور وحضرت الصلاة، فأذن جبرئيل (عليه السلام) وأقام فتقدم رسول الله (صلي الله عليه وسلم) وصف الملائكة والنبيون خلف محمد (صلي الله عليه وآله).

نبي مكرم كه به معراج رفتند، به بيت المعمور رسيدند، وقت نماز رسيد، جبرئيل اذان و اقامه گفت. نبي مكرم جلو افتاد، ملائكه و پيامبران پشت سر آن حضرت نماز خواندند.

وسائل الشيعة (آل البيت)، شيخ حر عاملي، ج 5، ص 369.

علي بن ابراهيم، صاحب تفسير قمي و از اجلاء اصحاب و كسي است كه كتاب تفسيرش در حدي است كه تمام روات آن ثقه است. آقاي خويي رضوان الله تعالي عليه مي گويد: مجهولي كه علماي رجال بر وثاقتش تصريح نكرده باشند؛ ولي اين راوي در اسانيد تفسير علي بن ابراهيم قرار گرفته باشد، حكم بر وثاقت آن راوي بايد كرد.

ابراهيم بن هاشم هم از اجلاء روات قم است. اين پدر و پسر حق بزرگي به گردن شيعه دارند. شما اگر احاديث اين پدر و پسر را حذف كنيد، چيزي براي شيعه نمي ماند. يعني بيش از هفت هزار روايت از مجموع 16199 روايت كافي، از اين پدر و پسر است.

راوي سوم، ابن أبي عمير است كه از اجلاء اصحاب امام هشتم و امام نهم عليهما السلام است. اين مرد هم حق بزرگي به گردن شيعه دارد. هم از اصحاب اجماع و هم از مشايخ الثقات است و هم در حفظ آثار شيعه نهايت تلاش خود را كرده است. عمر بن اذينه، وثاقتش قطعي است. نجاشي و شيخ تصريح بر وثاقت او دارند. زراره هم كه افقه فقهاي عصر معصوم است كه امام صادق عليه السلام فرمود: لولا زراة لأندرست احاديث أبي.

اگر احاديث زراره نبود احاديث پدرم از بين رفته بود.

وسائل الشيعة (آل البيت)، شيخ حر عاملي، ج 27، ص 144.

فضيل بن يسار هم كه صاحب كرامت و از اولياء الله است. ابو جعفر هم كنيه براي دو معصوم است؛ هم براي امام باقر و هم براي امام جواد سلام الله عليهما؛ ولي أبو جعفر مطلق عمدتاً انصراف دارد به امام باقر عليه السلام.

غالباً اين گونه است كه از امام جواد عليه السلام معمولاً به أبو جعفر الثاني تعبير مي كنند. محقق بايد تشخيص بدهد كه اين راوي از معاصرين امام باقر عليه السلام است يا از معاصرين امام جواد عليه السلام. البته ما در موسوعه امام جواد عليه السلام كه كتاب برگزيده سال هم شد، در آخر جلد دوم خيلي از مواردي را كه حتي علامه مجلسي رضوان الله تعالي عليه يا صاحب وسائل دچار سهو شده اند، را روشن كرده ايم.

همين طور نسبت به امام ابا الحسن عليه السلام: ما در جلد آخر موسوعه امام هادي، مواردي را كه بزرگان دچار شبهه شده اند را بيان نموده ايم و با توجه به اطلاعات رجالي و از قرينه راوي تشخيص داده ايم كه اين « أبو الحسن» كدام يك از ائمه است. البته اين اشتباه در امام رضا و امام كاظم عليهما السلام خيلي بيشتر است؛ چون پدر و پسر هستند و راويان هم معمولاً مشترك هستند؛ لذا تشخيص بين اين دو امام خيلي سخت است. و اين در وثاقت و عدم وثاقت راوي اثر مي گذارد. مثلاً يك شخصي به نام حماد داريد كه معاصر امام كاظم عليه السلام و ثقه است، يك حماد ديگري داريد كه معاصر امام رضا عليه السلام و ضعيف است. اگر روايت را به امام كاظم نسبت بدهيم، روايت صحيحه و اگر به امام رضا نسبت بدهيم روايت ضعيف مي شود.

در اين روايت آمده كه اذان توسط حضرت جبرئيل؛ آن هم در شب معراج نازل شده است؛ البته اذان گفتن جبرئيل اعم از تشريع در آن زمان و يا قبل از آن است. شايد قبلاً تشريع شده است و در اين جا جبرئيل اذان گفته باشد. گرچه ظهور روايت بر اين است كه اذان و اقامه اولين بار توسط جبرئيل نازل شده باشد؛ البته اين ظهور خيلي كم رنگ است. روايت از نظر سند هم صحيح است.

تشريع اذان توسط جبرئيل

وعنه عن أبيه عن ابن أبي عمير عن حماد عن منصور بن حازم عن أبي عبد الله (عليه السلام) قال: لما هبط جبرئيل (عليه السلام) بالاذان علي رسول الله (صلي الله عليه وآله) كان رأسه في حجر علي (عليه السلام) فأذن جبرئيل وأقام فلما انتبه رسول الله (صلي الله عليه وآله) قال: يا علي سمعت؟ قال نعم قال: حفظت؟ قال نعم قال: ادع لي بلالا نعلمه فدعا علي عليه السلام بلالا فعلمه.

هنگامي كه جبرئيل امين، نازل شد و اذان را براي رسول خدا آورد (يعني نخستين بار اذان توسط جبرئيل بر پيامبر اكرم نازل شد) سر مبارك رسول خدا در دامن امير المؤمنين بود. جبرئيل هم اذان را از طرف خدا آورد و هم اقامه را. وقتي رسول خدا بيدار شد ـ يا از حالت نزول وحي بيرون آمد ـ به امام علي عليه السلام فرمود: شنيدي كه جبرئيل چه گفت؟ عرض كرد: آري شنيدم. فرمود: آيا حفظ هم كردي؟ عرض كرد: آري. رسول خدا دستور داد: بلال را دعوت كن و اذان را به او آموزش بده.

وسائل الشيعة (آل البيت)، شيخ حر عاملي، ج 5، ص 369.

بررسي سلسله سند: حماد بن بن عثمان فرقي نمي كند كه حماد بن عيسي باشد يا حماد بن عثمان ناب؛ چون هر دو ثقه هستند؛ لذا اشتراك راوي ضرر به اعتبار روايت نمي زند. منصور بن حازم هم ثقه است.

ما تا كنون از آقا امام حسين عليه السلام به عنوان «ابا عبد الله» در سند روايت نديده ايم، از اين رو أبا عبد الله انصراف دارد به امام جعفر صادق عليه السلام.

عبادي بودن اذان با تشريعي بودن آن سازگار است

اين روايت بر خلاف روايت قبلي، در تشريع اذان توسط جبرئيل صراحت دارد. اين نوع از تشريع مقبول عند العقلاء و مشرعين است؛ چون اذان امري عبادي است و امر عبادي بايد از ناحيه حق تعالي نازل شود، يا نبي مكرم به اذن الله او را بيان كند. اما اين كه بعضي از صحابه خواب ببينند، دنبال ناقوس و شيپور بگردند، و ـ نستجير بالله ـ از اين كانال بخواهند اذان را بر نبي مكرم صلي الله عليه وآله وسلم تحميل كنند، غير عاقلانه است و وجدان نمي پذيرد. حتي وقتي بعضي از فقهاي اهل سنت اين روايت را نقل مي كنند، خودشان معطل مي مانند. در حقيقت شعري گفته اند كه در قافيه آن مانده اند. عمده اين است كه قضيه تشريع اذان توسط جبرئيل از جانب رب الجليل نازل شده است. تشريع امور عبادي در شريعت بايد متصل به وحي باشد.

لحن شديد امام صادق در ردّ تصور بعضي در تشريع اذان

روايت سوم، روايت مرسل است:

محمد بن مكي الشهيد في (الذكري) عن ابن أبي عقيل عن الصادق (عليه السلام) أنه لعن قوما زعموا أن النبي (صلي الله عليه وآله وسلم) أخذ الأذان من عبد الله بن زيد فقال: ينزل الوحي علي نبيكم فتزعمون أنه أخذ الأذان من عبد الله بن زيد؟!

امام صادق عليه السلام لعنت كردند آن ملتي را كه خيال مي كنند نبي مكرم صلي الله عليه وآله وسلم اذان را از عبد الله بن زيد گرفته است. امام فرمود: وحي هر لحظه بر پيامبر نازل مي گرديد، گمان مي كنيد كه پيامبر اذان را از عبد الله بن زيد گرفته است؟

وسائل الشيعة (آل البيت)، شيخ حر عاملي، ج 5، ص 370.

منظور از قدمين در بين فقهاي شيعه

مرحوم شهيد اول در كتاب ذكري از ابن أبي عقيل از فقهاي عصر غيبت صغري نقل كرده است كه در كتاب هاي قديم وقتي به «قديمين» تعبير مي شود، مراد «ابن عقيل» و «ابن جنيد اسكافي» است.

مرحوم آيت الله مرعشي مي فرمودند: اين دو شخص سني بودند، اما بعدها مستبصر و از بزرگان شيعه شدند. تأليفاتي هم در فقه و حديث شيعه دارند. و با توجه به اين كه مسبوق به تفكرات سني بودند، در آثار فقهي شان در بعضي از موارد براي استنباط حكم شرعي شان به قياس و استحسان استدلال مي كنند.