بسم الله الرحمن الرحیم

تاریخ : 1386/08/22

نظر مرحوم آية الله خوئي راجع به كتاب رجال ابن غضائري

مرحوم آقاي خوئي انتساب كتاب رجالي معروف به رجال ابن غضائري را به اين بزرگوار اصلاً قبول ندارد. ابن غضائري، معاصر مرحوم نجاشي بوده است. نجاشي شاگرد ابن غضائري است. ايشان فردي بوده است كه در مسائل رجالي ضد مرحوم مامقاني است. مامقاني نود و نه در صد تلاش مي كند يك راوي را توثيق كند. ابن غضائري نود و نه در صد تلاش مي كرده است كه يك راوي را تضعيف كند. كمتر رواي است كه از اعتراض و لبه تيز شمشير ابن غضائري در امان باشد؛ حتي شخصيت هاي بزرگ روائي شيعه.

حال بحث در اين است كه اولاً : اين كتاب مال ابن غضائري هست يا نه؟ و اگر مال ايشان است، گفتار ايشان صحيح است يا نه؟

بعضي از بزرگان شيعه مثل شيخ آقا بزرگ تهراني مي گويند: اين كتاب مال يكي از معاندين شيعه است كه اين كتاب را به نام ابن غضائري تأليف كرده است تا بتواند در زير چتر ايشان روات شيعه را قلع و قمع كند. و همچنين مرحوم علامه وحيد بهباني شبيه اين نظر را دارد.

مرحوم آقاي خويي مي گويد: انتساب الكتاب الي مؤلفه غير ثابت.

مرحوم تستري مي گويد: كتاب ابن غضائري از اوثق كتب شيعه است و نظرات ايشان بر نظريات نجاشي و شيخ هم مقدم است.

مصيبت ما اين است كه ابن غضائري چهار كتاب داشته است. دو تا كتاب در رابطه با توثيق روات، دو كتاب در تضعيف روات. اينها در يك جا بوده است، اولاد و ورثه او بعد از پدر تعمد داشته اند كه آثار پدر را محو كنند.

خدا بيامرزد آقاي شيخ موسي زنجاني كه ايشان الحق آمده يك دنياي ديگري از مباحث رجالي را در كتاب الجامع في الرجال پيش روي محقق باز كرده است. مثلاً از ويژگي هاي اين كتاب اين است كه تمام راويان شيعه كه در كتب روائي اهل سنت هستند را استخراج كرده است. يعني در كتب روائي اهل سنت هر راويي از شيعه كه روايتي نقل كرده اند، جمع شده است. روايان اهل سنت در كتب روائي شيعه جمع شده است. راويان اهل سنت كه به نفع شيعه روايت دارند استقصاء شده است. در بررسي يك راوي از كتب رجالي فراتر رفته و در كتب تاريخي، تفسيري و... اگر مطلبي بوده است كه بوي وثاقت مي آمده اين مرد جمع كرده است. محصول بيش از 45 سال از عمر مؤلف است. ما اين كتاب را تحقيق كرده ايم با سي هزار پاورقي شده 12 جلد.

بحثي ما داريم، عمدتاً نسبت به رواياتي كه از شيعه نقل مي كنيم، ناگزيريم به كتاب رجالي شيعه مراجعه كنيم. اگر روايتي را از كتب اهل سنت نقل كنيم، هيچ راه گريزي نداريم از اين كه به كتب رجالي اهل سنت مراجعه كنيم. اگر مي خواهيم بگوييم اين روايت صحيح است؛ يعني از نظر اهل سنت صحيح است. اگر يك روايتي را رد مي كنيم، از نظر اهل سنت ضعيف است و گرنه بخواهيم از ديدگاه خودمان بحث كنيم، شايد نود درصد روات اهل سنت در كتب رجالي شيعه اسمش نيامده است. مثلاً ذهبي در تاريخ اسلام نزديك چهل هزار راوي و شخصيت علمي اهل سنت را بحث كرده است و حال آن كه آقاي خويي در اين 24 جلد مجموعاً با حذف مكررات ده هزار راوي آورده است. از اين ده هزار راوي هم، نه هزار و پانصد تا شيعه است و بقيه از اهل سنت.

توضيحاتي پيرامون كتاب هاي رجالي اهل سنت

كتابي كه در اهل سنت شبيه معجم الرجال باشد، كتاب تهذيب الكمال مزّي است. يعني ايشان هر راوي را كه مي آورد، اول اساتيد راوي را بعد تلاميذ راوي را مي آورد؛ چون براي تمييز مشتركات نقش اساسي دارد. تنها كتابي كه ما را در اين رابطه ياري مي كند، كتاب مزي است. مزي متوفاي 742 هـ است. و بعد مزي هم عنايت دارد آنچه در رابطه با يك راوي مدحاً و ذماً گفته شده است را بياورد؛ يعني تلاشش بر اين بوده است كه چيزي را جا نگذارد.

روات اهل سنت البته غير از صحابه كه اگر آنها ـ نستجير بالله ـ به خدا فحش هم بدهند، مي گويند كه فوق وثاقت است. يعني از ديدگاه اهل سنت اگر به خدا و پيامبر هم جسارت كند، مي گويند ضرر به عدالت صحابه نمي زند؛ چون صحابه مجتهد بودند و خداوند گناه آنها را نمي نويسد. اصلاً ملائكه اي كه گناه صحابه را بنويسد وجود ندارد. نسبت به صحابه يك نظر ويژه دارند و دليلي هم ندارند، فقط شعار است. به تعبير آقاي دكتر عصام بهتر اين است اينها را اهل سنت نبوي ندانيم، اينها اهل سنت اموي هستند. سنت بني اميه را احياء مي كنند.

از صحابه كه بگذريم مي شود تابعين، از آنها كه بگذريم مي شوند اتباع تابعين. براي اين سه طبقه كه از آنها به سلف صالح تعبير مي كنند، ارزش ويژه قائل هستند.

يك اشكال اساسي كه كتاب تهذيب الكمال دارد اين است كه راويانش منحصر است به روات صحاح سته اهل سنت. هر راوي كه در صحاح سته راوي دارد آنها را ترجمه كرده است. اگر در صحاح سته نباشد، ترجمه نكرده است.

ابن حجر عسقلاني اين كتاب را تلخيص كرده در 12 جلد اسمش را گذاشته است، تهذيب التهذيب. دو باره ديد كه 12 جلد خيلي زياد است، دوازده جلد را تلخيص كرده به نام تقريب التهذيب. براي معلوم شدن ثقه يا عدم ثقه بودن راوي كفايت مي كند.

و در كنار كتاب هاي مفصلي كه اينها دارند، مفصل ترين كتاب رجالي شان كه هم روات صحاح سته را آورده و هم روات سنن و مسانيد، تفاسير و تاريخ را آورده است، تاريخ الإسلام ذهبي است. و بعد از آن كتاب سير اعلام النبلاء ذهبي است. نزديك 18 هزار راوي در اين كتاب بحث شده است.

نكته ديگري كه دوستان بايد توجه كنند، مسأله ضبط روات است كه در بحث هاي رجالي نقش اساسي بازي مي كند. و لذا تسلط به ضبط روات، يكي از اساسي ترين نكات رجالي است. يعني: اولاً موقع تلفظ درست بخوانيم و اين كه روي راوي ها در تلفظ تقيد داشته باشيم.

اهل سنت هفت هشت كتاب منحصراً براي ضبط روات دارند. شيعه ها هم سه چهار كتاب دارند كه چندان خوب كار نشده است. ولي اهل سنت در اين مقوله به طور مفصل وارد شده اند. يكي از كتاب هايي كه در اين باره هست، توضيح المشتبه ابن ناصر الدين در ده جلد است و همچنين المؤتلف والمختلف دارقطني است. دارقطني متوفاي 385 هـ است. ابن ناصر الدين متوفاي 842 هـ است. و همچنين ابن ماكولا متوفاي 475 كتابي دارد به نام الإكمال كه تقريباً هفت جلد است. ابن حجر هم كتابي دارد به نام تبصير المنتبه دارد كه آقاي شبيري زنجاني مي گفت اين كتاب قوي ترين كتاب در اين باب است.

در شيعه، مرحوم علامه حلي كتابي دارد به نام ايضاح الإشتباه كه بعد از تحقيق و پاورقي 300 صفحه شده است. شايد خود كتاب بدون پاورقي چاپ بشود، شايد 120 صفحه بيشتر نشود. بعد مرحوم ساروي مازندراني، متوفاي 1104 هـ يك كتابي دارد به نام توضيح الإشتباه. اين كتاب قبل از انقلاب چاپ شده و ديگر چاپ نشد. سي درصد از نظريات ايشان كه در ضبط روات آورده است، اشتباه است. آقاي شبيري مي فرمودند: نه خود ساروي مرد محققي است و نه كتابش كتاب معتبري است. در بعضي از موارد هم با علامه كاملاً در تضاد است. مثل جميل بن دراج.

مرحوم مامقاني عنايت داشته است كه هر راوي را ترجمه كرده است، ضبطش را هم آورده است. ولي شما اگر چنانچه مي خواهيد دنبال يك راوي بگرديد ؛ مثلاً اعين را مي خواهيد پيدا كنيد، بايد علم غيب داشته باشيد كه اعين جدّ كدام يك از اين روات است. التبه دوستان ما كار كردند و مجموعه اي آماده كرديم تا كل روات شيعه و سني را استخراج شود.