نتیجه

نتیجهای که عملًا از بررسی علل و عوامل گرایشهای مادّی باید بگیریم چیست؟

مجدّدا باید اعتراف کنم که مدّعی نیستم این بررسی یک بررسی جامع و کامل است. ممکن است علل و عواملی از نظر من پنهان مانده باشد. ممکن است در ارزیابی بعضی عاملها اشتباه کرده باشم. مسلّماً دیگران که جریان تاریخ را با زیربناهای اقتصادی توجیه میکنند، به شکل دیگر این حوادث را تعلیل مینمایند و آینده را هم به شکلی دیگر پیش بینی میکنند. ما هر چند مطالعات خود را برای اظهارنظر قطعی درباره علل و عوامل گرایشهای مادّی کافی نمیدانیم و خود را نیازمند به بررسی دقیقتر و کاملتری میدانیم، امّا حاضر هم نیستیم از دیگران تقلید کنیم و چشم بسته تسلیم گفتههای آنها بشویم.

اکنون ببینیم از نظر علاقمندان به بسط و اشاعه کلمه توحید که نجات انسانیت را در گرو خداشناسی و خدا پرستی میدانند، معنویت را از ضرورتهای زندگی فردی و اجتماعی انسان میشناسند، اذعان دارند بشریت منهای معنویت امیدی به بقایش نیست، خودش را و تمدّنش را و زمینی را که بر آن قرار گرفته به دست خود نابود خواهد ساخت- آری، از نظر این افراد- چاره چیست و چه باید کرد؟