بو علی به اصطلاح ایده آلیست است؛ پس بو علی در میان دو قطب ماتریالیسم و ایدهآلیسم در نوسان بوده و عقیده ثابتی در این زمینه نداشته است!

آن دانشمند روسی از این جهت درباره بو علی اینچنین اندیشیده که نظریه ازلیت مادّه را با مخلوق بودن آن و مخلوق بودن همه جهان منافی دانسته است، و حال آنکه در منطق ابن سینا که مسأله «مناط نیازمندی به علّت» را بررسی کرده است و مناط نیازمندی به علّت را «امکان ذاتی» تشخیص داده نه حدوث، هیچ گونه تناقضی میان ایندو وجود ندارد. قبلا مسأله «مناط نیازمندی به علّت» را که از مهمترین مسائل فلسفی است و تنها در فلسفه اسلامی آن مسأله طرح شده است، طرح کردیم و روشن کردیم که لازمه معلولیت و مخلوقیت، «حدوث زمانی» نیست. مانعی نیست که یک موجود، وجود ازلی و ابدی داشته باشد و در عین حال وجودش «از غیر» باشد. درباره این مسأله باز هم سخن خواهیم گفت.

خدا یا آزادی؟

مسأله معروفی هست در فلسفه و کلام و اخلاق به نام جبر و اختیار. بحث در این است که آیا انسان درکارهای خود مجبور است و آزادی برای انتخاب ندارد، و یا حرّ و آزاد و مختار است؟ مسأله دیگری در الهیات هست به نام قضا و قدر. قضا و قدر یعنی حکم قطعی الهی در جریانات کارهای عالم و حدود و اندازههای آنها.

در مسأله قضا و قدر بحث در این است که آیا قضا و قدر الهی عامّ است و شامل همه اشیاء و جریانات است یا نه؟ و اگر عامّ است، تکلیف آزادی و اختیار انسان چه میشود؟ آیا ممکن است که هم قضا و قدر الهی عامّ و کلّی باشد و هم انسان نقش آزاد و مختار داشته باشد؟

جواب این است: بلی. ما خود در رسالهای که در همین موضوع نوشتهایم و با نام انسان و سرنوشت چاپ شده است. در اینباره بحث کردهایم و ثابت کردهایم که هیچ گونه منافات میان قضای عامّ الهی از یک طرف و اختیار و آزادی انسان از طرف دیگر نیست. و البتّه آنچه ما در آنجا گفتهایم چیزی نیست که اوّلین مرتبه ما گفته باشیم؛ آنچه گفتهایم اقتباس از قرآن کریم است و قبل از ما دیگران اقتباس کردهاند، مخصوصاً حکمای اسلامی مستوفی در این باب بحث کردهاند. امّا امروز که به جهان