که میگوید: فرضاً با دلیل اثبات کنیم که همه چیز را علّت نخستین به وجود آورده است، این سؤال باقی است که خود علّت نخستین را چه چیز به وجود آورده است؟ و علّت نخستین یک استثنای بدون دلیل است.

توضیح جهان با دلیل و نه علّت .

هگل معتقد شد که توضیح جهان از راه علّت نخستین، خواه این علّت را ذهن بدانیم یا مادّه یا خدا، ناممکن است؛ زیرا خود علّت نخستین توضیح ناپذیر است. پس باید برای توضیح جهان راه دیگری جستجو کرد. وی گفت نخست ببینیم «توضیح» چیست؟

«معمولا هنگامی میگوییم که امر بخصوصی برای ما توضیح داده شده که علّت آن کشف شده باشد، و اگر نتوانیم آن علّت را معین کنیم میگوییم که آن امر بیتوضیح مانده است ... ولی کائنات را به این شیوه نمیتوان توضیح داد. اگر چنین فرض شود که کائنات علّتی دارد، آن علّت یا خود معلول علّت پیشینی است و یا نیست. یا زنجیره علّتها تا بینهایت واپس میرود و یا در جایی میتوان علّت العلل یا علّت نخستینی را یافت که معلول هیچ علّت پیشینی نباشد. اگر این زنجیره پایان ناپذیر باشد، یافتن توضیح غایی و نهایی ناممکن است، و اگر علّت نخستینی درکار است، این علّت نخستین، خود امری توضیح ناپذیر است ... توضیح کائنات به یاری چیزی که خود رازی غایی است، بیگمان هیچ مشکلی را حل نخواهد کرد». [1]

هگل بعد گفت اصل علیت نه تنها کائنات را نمیتواند توضیح دهد، حتّی از توضیح امور جزئی نیز عاجز است، زیرا توضیح یک چیزی عبارت است از بیان رابطه منطقی آن چیز با چیز دیگر. هر گاه چیزی از چیزی منطقا استنتاج شود، به وسیله آن چیز توضیح داده شده است.

مثلًا آنگاه که میدانیم زاویه «الف» مساوی با زاویه «ب» است و زاویه «ب» مساوی با زاویه «ج» است، منطقاً نتیجه میگیریم که زاویه «الف» مساوی زاویه «ج» است. ذهن درمییابد که ضرورتا باید چنین باشد و نمیتواند چنین نباشد؛ یعنی محال