باقی نمیماند. در این وقت مدیر مؤسّسه میآید و ضمن قدردانی از خدمات گذشته او برای همیشه عذرش را میخواهد؛ ابلاغ خاتمه خدمت را به دستش میدهد و برای همیشه مرخّصش مینماید.

اگوست کنت از خدا به «پدر طبیعت» تعبیر کرده است. این تعبیر درباره خدا نشان دهنده طرز تفکر کلیسایی اوست. او با تعلیمات کلیسا مخالف است، امّا تفکرش درباره خدا تفکر کلیسایی بوده و نتوانسته است خود را از این طرز تفکر آزاد کند.

مجموع گفته اگوست کنت نشان میدهد که خدا در نظر او یعنی چیزی مانند جزئی از جهان و عاملی در عرض سایر عوامل جهان، ولی عاملی مجهول و مرموز. از طرف دیگر، پدیدههای جهان نیز بر دو قسم است: معلوم و مجهول. هر پدیده مجهولی را باید به آن عامل مرموز و مجهول نسبت داد. طبعاً هر چه پدیدهها در اثر علم، مکشوف و معلوم میگردند از حوزه تأثیر آن عامل مجهول کاسته میگردد.

این طرز تفکر، تفکر او تنها نبوده است؛ تفکر محیط و عصر و زمان او بوده است.

پست خدایی

پس عمده این است که به اصطلاح، مقام الوهیت را تشخیص دهیم و جا و مقام و پست خدایی را بشناسیم. آیا جای خدا در هستی و مقام الوهیت در عالم وجود این است که او را در ردیف یکی از موجودات عالم و جزئی از عالم بدانیم و در میان کارهای جهان کاری را به او اختصاص دهیم و به اصطلاح تقسیم کار به عمل آوریم، آنگاه در تشخیص کار مخصوص خدا که چیست و چگونه است برویم ببینیم در میان آثار و معلولات کدام اثر است که علّت و سبب آن بر ما مجهول است و هر جا علّت و سبب، مجهول بود بگوییم این یکی دیگر کار خداست؟ نتیجه این طرز تفکر این است که خدا را در میان مجهولات خود جستجو کنیم. طبعاً هر چه بر معلومات ما افزوده میگردد و از مجهولات ما کاسته میشود، منطقه خداشناسی ما محدودتر میگردد تا جایی که اگر فرض کنیم جمیع مجهولات بشر یک روز حل شود، دیگر جایی برای خدا و خداشناسی باقی نمیماند.

طبق این طرز تفکر، تنها برخی موجودات جهان آیت و حکایت و آینه وجود خداوند میباشند و آنها همان موجوداتی هستند که علل آنها مجهول است؛ امّا