که از این جهت ناقص باشد، نقص در حکمت و خردمندی انسان تلقی میشود.

خداوند چطور؟ آیا افعال باری نیز مانند افعال انسانها معلّل به اغراض است؟

آیا کارهای خدا نیز مانند کارهای انسان «چرا» و «برای» و انتخاب اصلح و ارجح دارد؟ یا اینها همه از مختصات انسان است و تعمیم اینها در مورد ذات باری نوعی «تشبیه» یعنی قیاس گرفتن خالق به مخلوق است؟

معتزله طبعا طرفدار غایت داشتن و غرض داشتن صنع الهی شدند و حکیم بودن خداوند را که در قرآن کریم، مکرّر به آن تصریح شده است به همین گونه تفسیر کردند که او درکارهای خویش، غرض و هدف دارد و از روی کمال دانائی کارها را برای اغراض و اهداف مشخص و معین با انتخاب اصلح و ارجح انجام میدهد.

اما اشاعره منکر غایت و غرض داشتن خداوند در فعل خویش شدند و مفهوم حکمت را که در قرآن کریم، مکرّر آمده است همانگونه توجیه کردند که عدل را توجیه کردند، یعنی گفتند آنچه خداوند میکند حکمت است نه اینکه آنچه حکمت است خدا میکند.

از نظر معتزله، افعال ذات باری برای یک سلسله مصلحتها است ولی از نظر اشاعره غلط است که بگوئیم افعال ذات باری به خاطر یک سلسله مصلحتهاست.

خداوند متعال همانطوری که خالق و آفریننده مخلوقات است، خالق و آفریننده آن چیزهایی که مصلحت نامیده میشود نیز هست، بدون آنکه مخلوقی را به خاطر مصلحتی آفریده باشد و بدون آنکه رابطهای تکوینی و ذاتی و علّی و معلولی میان اشیاء و مصلحتهایی که برای آنها فرض میشود وجود داشته باشد.

مشخص شدن صفوف

با طرح مسأله حسن و قبح عقلی و مسأله معلّل بودن افعال باری به اغراض در کنار دو مسأله پیشین، یعنی مسأله عدل و مسأله جبر و اختیار، صفوف گروههای کلامی کاملا مشخص شد. معتزله با شدت طرفدار عدل و عقل و استطاعت (اختیار) و حکمت (معلّل بودن افعال باری تعالی به اغراض) شدند؛ و اشاعره که تا آن زمان هنوز «اهل السّنّة» یا «اهل الحدیث» نامیده میشدند به شدت در مقابل معتزله و طرز تفکر آنها ایستادند.

معتزله به نام «عدلیه» خوانده شدند. این کلمه تنها نماینده مفهوم عدل نبود، از این کلمه علاوه بر مفهوم عدل به شکل معتزلی، مفاهیم اختیار، و حسن و قبح عقلی، و