جریان و سیلانی دیگر علاوه بر آنچه ما میبینیم میبینند، در موارد خاصّی قضاوت آنها با ما متفاوت خواهد بود. آنچه ما او را مثلا علّت مرگ میبینیم، او به واسطه احاطه بر جریانی پنهان ممکن است علّت مرگ نبیند. از لحاظ جریانهای معنوی چه مانعی دارد که بعضی چیزها در حکم تضمین عمر یا سلامت یا رزق باشد و تأثیری معنوی در ادامه عمر یا سلامت یا توسعه رزق داشته باشد و اهل یقین از آن آگاه باشند؟

به هر حال، این حدیث قابل توجیه است و این مطلب دامنه درازی دارد.

علم خدا جهل بود؟ !

در خاتمه بحث سرنوشت و قضا و قدر، بد نیست به ذکر معروفترین اشکالات جبریون بپردازیم و آن را تجزیه و تحلیل نماییم تا پاسخ آن روشن گردد.

جبریون ادله و شواهد زیادی از نقل و عقل بر مدّعای خود اقامه کردهاند.

جبریون مسلمان آیات قضا و قدر قرآن را که قبلًا نقل کردیم، مستمسک قرار دادهاند و احیاناً به کلماتی از رسول اکرم (صلّی اللّه علیه و آله) یا ائمّه اطهار (علیهم السّلام) نیز در این زمینه استشهاد شده است.

ادلّه عقلی که از طرف جبریون بر این مدّعا اقامه شده بسیار است. ما در پاورقیهای جلد سوّم اصول فلسفه برخی از آنها را ذکر و انتقاد کردهایم. معروفترین شبهه جبر همان است که با مسأله قضا و قدر به مفهوم الهی، یعنی با مسأله علم خداوند مربوط است و آن این است:

خداوند از ازل، از آنچه واقع میشود و آنچه واقع نمیشود آگاه است و هیچ حادثهای نیست که از علم ازلی الهی پنهان باشد. از طرفی، علم الهی نه تغییر پذیر است و نه خلاف پذیر؛ یعنی نه ممکن است عوض شود و صورت دیگر پیدا کند زیرا تغییر با تمامیت و کمال ذات واجب الوجود منافی است، و نه ممکن است آنچه او از ازل میداند با آنچه واقع میشود مخالف و مغایر باشد زیرا لازم میآید علم او علم نباشد، جهل باشد؛ این نیز با تمامیت و کمال وجود مطلق منافی است.

پس به حکم این دو مقدّمه:

الف. خداوند از همه چیز آگاه است.