محکوم بودن بشر در برابر سرنوشت سخن رفته از آزادی و اختیار سخن نرفته است با آنکه طبق تصریحات پیشوایان شیعه، یعنی ائمّه اهل بیت (علیهم السّلام)، قضا و قدر عمومی با اختیار و آزادی بشر منافات ندارد.

سرّ اینکه کلمه سرنوشت یا قضا و قدر رعبآور و هراس انگیز شده است، این است که در اثر تفوّق و تسلّط مکتب اشعری بر جهان اسلام و تحت نفوذ قرار دادن ادبیات اسلامی، این کلمات و کلماتی امثال اینها مرادف با جبر و عدم آزادی و تسلّط بیمنطق یک قدرت نامرئی بر انسان و اعمال و افعال او معرّفی شده است.

حمله اروپای مسیحی به اسلام

این جهت بهانهای به دست اروپاییان مسیحی داده که علّت العلل انحطاط مسلمین را اعتقاد به قضا و قدر بدانند و چنین وانمود کنند که اسلام خود یک آیین جبری است و در آن هرگونه اختیار و حرّیت از بشر سلب شده است.

مرحوم سید جمال الدّین اسد آبادی در اوقاتی که در اروپا بود، متوجّه این انتقاد شد و در مقالات خود به این انتقاد نادرست جواب داد. وی در یکی از مقالات خود پس از مقدّمهای مبنی بر اینکه اگر روحیه مردمی نامساعد و ناپاک باشد، عقاید پاک در آنها به رنگ روحیه آنها درمیآید و بر بدبختی و ضلالت آنها میافزاید و تبدیل به نیرویی میشود که آنها را بیشتر به کارهای زشت میکشاند، میگوید:

«عقیده به قضا و قدر یکی از آن عقاید حقّه است که مورد اشتباه و موضوع بیخبری جاهلان است. غافلان فرنگی گمانهای خطا بردند و گفتند اعتقاد به تقدیر در میان هر ملّتی شایع و راسخ گردد، همّت و قوّت و شجاعت و دیگر فضایل از میان آن ملّت رخت بر میبندد، و صفات ناپسندیده مسلمین همه نتیجه اعتقاد به قضا و قدر است.

مسلمین امروز بینوا و تهیدست و در قوای نظامی و سیاسی ضعیفتر از ملل فرنگ شدهاند و فساد اخلاق و دروغ و نیرنگ و کینه و دشمنی و تفرقه و جهل به احوال جهان و بیبصیرتی بر خیر و شرّ و قناعت به معیشت بخور و نمیر، در ایشان رایج و عمومی گشته، پروای ترقّی و دفع دشمن ندارند. لشکر خونخوار اجانب از هر سو بر ایشان تاخته است ... بیچارگان به هر پیش آمدی شاکرند و به هر مذلّتی حاضر. به کنج خانه آسوده خفتهاند و گنج ثروت و استقلال را به دشمن و بیگانه واگذاشتهاند.»