تسلیم باشند و لو آنکه اسماً مسلمان نباشند، دکارت، فیلسوف فرانسوی- مطابق اظهارات خودش- نمونه خوبی است.

در شرح حال وی نوشتهاند که وی فلسفه خود را از شک شروع کرد، در همه معلومات خویش شک کرد و از صفر شروع نمود؛ فکر و اندیشه خودش را نقطه شروع قرار داده گفت:

«من میاندیشم پس وجود دارم».

پس از اثبات وجود خویش، روح را اثبات کرد و همچنین وجود جسم و وجود خدا برایش قطعی شد. کمکم به موضوع انتخاب دین رسید، مسیحیت را که در کشورش دین رسمی بود انتخاب کرد.

ولی یک سخن جالب دارد و آن این است که میگوید من نمیگویم مسیحیت حتماً بهترین دینی است که در همه دنیا وجود دارد؛ من میگویم در میان ادیانی که الآن من میشناسم و به آنها دسترسی دارم مسیحیت بهترین دین است. من با حقیقت، جنگ ندارم؛ شاید در جاهای دیگر دنیا، دینی باشد که بر مسیحیت ترجیح داشته باشد؛ و از قضا ایران را به عنوان یک کشوری که از آنجا بیخبر است و نمیداند مردم آنجا چه دین و مذهبی دارند مثال میآورد؛ میگوید من چه میدانم؟ شاید مثلًا در ایران دین و مذهبی وجود داشته باشد که بر مسیحیت ترجیح دارد.

اینگونه اشخاص را نمیتوان کافر خواند، زیرا اینها عناد نمیورزند، کافر ماجرایی نمینمایند؛ اینها در مقام پوشیدن حقیقت نیستند. ماهیت کفر، چیزی جز عناد و میل به پوشانیدن حقیقت نیست. اینها «مسلم فطری» میباشند. اینها را اگر چه مسلمان نمیتوان نامید ولی کافر هم نمیتوان خواند، زیرا تقابل مسلمان و کافر از قبیل تقابل ایجاب و سلب و یا عدم و ملکه- به اصطلاح منطقیین و فلاسفه- نیست، بلکه از نوع تقابل ضدّین است، یعنی از نوع تقابل دو امر وجودی است نه از نوع تقابل یک امر وجودی و یک امر عدمی.

البته اینکه دکارت را به عنوان مثال ذکر کردیم برای این نبود که از اصل اولی که بیان کردیم خارج شویم. از اول شرط کردیم که درباره اشخاص اظهارنظر نکنیم.

مقصود ما از تمثیل به دکارت این است که اگر فرض کنیم آنچه او گفته راست باشد و او در مقابل حقیقت همان اندازه تسلیم بوده که اظهار داشته است، و از طرف دیگر واقعاً هم دسترسی بیشتر برای تحقیق نداشته است، او یک مسلمان فطری بوده است.