پس انسان جسم است (نتیجه)

قضیه «هر انسان جسم است» به حکم این که مولود و نتیجه دو قضیه دیگر است، زمانی معلوم ما خواهد شد که قبلًا به هر دو مقدمه، از آن جمله کبری، علم پیدا کرده باشیم. به عبارت دیگر: علم به نتیجه موقوف است بر علم به کبری. از طرف دیگر، قضیه کبری به حکم این که یک قضیه کلّیه است، آنگاه معلوم ما خواهد شد که قبلًا هر یک از جزئیات آن معلوم شده باشد. پس قضیه «هر حیوان جسم است» آنگاه برای ما معلوم و محقق خواهد شد که قبلا انواع حیوانات و از آن جمله انسان را شناخته و علم پیدا کرده باشیم که جسم است. پس علم به کبری (هر حیوان جسم است) موقوف است بر علم به نتیجه.

پس علم به نتیجه موقوف است بر علم به کبری و علم به کبری موقوف است بر علم به نتیجه، و این خود «دور صریح» است.

این ایراد همان است که بنا به نقل نامه دانشوران، ابو سعید ابوالخیر بر ابوعلی سینا هنگام ملاقاتشان در نیشابور ایراد کرد و بوعلی بدان پاسخ گفت. نظر به این که پاسخ بوعلی مختصر و خلاصه است و ممکن است برای افرادی مفهوم نباشد ما با توضیح بیشتری و با اضافاتی پاسخ میدهیم، سپس عین پاسخ بوعلی را ذکر میکنیم.

پاسخ ما این است:

اولًا خود این استدلال، قیاسی است به شکل اول؛ زیرا خلاصهاش این است: شکل اول دور است

و دور باطل است

پس شکل اول باطل است.

از طرف دیگر چون شکل اول باطل است، به حکم یک قیاس که هر مبتنی بر باطلی باطل است، همه اشکال قیاسی دیگر هم که مبتنی بر شکل اول است باطل است.

چنانکه میبینیم استدلال ابوسعید بر بطلان شکل اول، قیاسی است از نوع شکل اول.

اکنون میگوییم اگر شکل اول باطل باشد، استدلال خود ابوسعید هم که به شکل اول بر میگردد باطل است. ابو سعید خواسته با شکل اول شکل اول را باطل کند و این خُلف است.

ثانیاً این نظر که علم به کبرای کلّی موقوف است به علم به جزئیات آن، باید شکافته شود. اگر منظور این است که علم به کبری موقوف است به علم تفصیلی به جزئیات آن،