درس دوازدهم : اقسام قیاس

قیاس در یک تقسیم اساسی، منقسم میگردد به دو قسم: اقترانی و استثنائی.

قبلًا گفتیم که هر قیاسی مشتمل بر لااقل دو قضیه است؛ یعنی از یک قضیه قیاس تشکیل نمیشود و به عبارت دیگر یک قضیه هیچگاه مولّد نیست؛ و نیز گفتیم دو قضیه آنگاه قیاس تشکیل میدهند و مولّد میگردند که با نتیجه مورد نظر بیگانه نبوده باشند.

همان طوری که فرزند وارث پدر و مادر است و هسته اصلی او از آنها بیرون آمده است، همین طور است نتیجه نسبت به مقدّمتین؛ چیزی که هست، نتیجه گاهی به صورت پراکنده در مقدمتین موجود است یعنی هر جزء (موضوع و یا محمول در حملیه، و مقدّم یا تالی در شرطیه) در یک مقدمه قرار گرفته است، و گاهی یکجا در مقدمتین قرار گرفته است. اگر به صورت پراکنده در مقدمتین قرار گیرد «قیاس اقترانی» نامیده میشود، و اگر یکجا در مقدمتین قرار گیرد «قیاس استثنائی» نامیده میشود. اگر بگوییم:

آهن فلز است (صغری)

هر فلزی در حرارت منبسط میشود (کبری)

پس آهن در حرارت منبسط میشود (نتیجه)

در اینجا سه قضیه داریم: قضیه اول و دوم را «مقدّمتین» و قضیه سوم را «نتیجه»میخوانیم. نتیجه به نوبه خود از دو جزء اصلی ترکیب شده است: موضوع و محمول.