پس اگر بگوییم: «انسان خندان است، اسب خندان نیست» تناقض نیست، زیرا موضوعها وحدت ندارند، و اگر بگوییم: «انسان خندان است، انسان چهارپا نیست» تناقض نیست، زیرا محمولها وحدت ندارند. اگر بگوییم: «اگر کسوف رخ دهد نماز آیات واجب است و اگر رخ ندهد نماز آیات واجب نیست» تناقض نیست زیرا شرطها مختلفاند. اگر بگوییم: «انسان در روز نمیترسد، انسان در شب میترسد» تناقض نیست، زیرا زمانها مختلفاند. اگر بگوییم: «وزن یک لیتر آب در روی زمین یک کیلوگرم است و در فضای بالا مثلًا نیم کیلوگرم است» تناقض نیست، زیرا مکانها مختلفاند. «علم انسان متغیر است، علم خدا متغیر نیست» تناقض نیست، زیرا اضافهها- یعنی مضافٌ الیههای دو موضوع- مختلفند. اگر بگوییم: «کل مساحت تهران 1600 کیلومتر مربع است و بخشی از مساحت تهران (مثلًا شرق تهران) 1600 کیلومتر مربع نیست» تناقض نیست، زیرا از لحاظ جزء و کل مختلفاند. اگر بگوییم: «هر نوزاد انسان بالقوّه مجتهد است و بعضی از نوزادهای انسان بالفعل مجتهد نیستند» تناقض نیست، زیرا از لحاظ قوه و فعلیت اختلاف است.

عین این شرایط در متضادتین و داخلتین تحت التضاد و متداخلتین نیز هست؛ یعنی دو قضیه آنگاه متضادند و یا داخل تحت التضادند و یا متداخلاند که وحدتهای مزبور را داشته باشند.

اصل تناقض

از نظر قدما اصل تناقض «امّ القضایا» است یعنی نه تنها مسائل منطقی، بلکه قضایای تمام علوم و تمام قضایایی که انسان آنها را استعمال میکند- و لو در عرفیات- مبتنی بر این اصل است. این اصل زیربنای همه اندیشههای انسان است، اگر خراب شود همه اندیشهها ویران میگردد؛ و اگر اصل «امتناع اجتماع نقیضین و امتناع ارتفاع نقیضین» صحیح نباشد منطق ارسطویی به کلی بیاعتبار است.

اکنون ببینیم نظر قدما چیست؟ آیا میشود در این اصل تردید کرد یا نه؟ مقدمتاً باید بگوییم که آنچه منطق اصطلاحاً آن را «نقیض» میخواند که میگوید: «نقیض موجبه کلیه، سالبه جزئیه است و نقیض سالبه کلیه، موجبه جزئیه است» به این معنی است که اینها «قائم مقام» نقیض میباشند و در حکم نقیض میباشند؛ نقیض واقعی هر چیز رفع آن چیز است؛ یعنی دو چیزی که مفاد یکی عیناً رفع دیگری باشد نقیض یکدیگرند.