اگر هریک از شما خود را از امور خارجی کنار کشد، به اراده خویش باز میگردد و آن را با کوشش و ریاضت به پیش میبرد و اصلاح میکند، بدان

سان که با طبیعت سازگار شود و رفیع و آزاد و مختار و بیمعارض و ثابت قدم و معتدل گردد؛ و اگر آموخته باشد که آن کس که خواستار چیزی یا گریزان از چیزی است که در حیطه اقتدار او نیست، هرگز نخواهد توانست ثابت قدم و آزاد باشد بلکه بالضروره باید با آنها تغیر پذیرد [1]

در حقیقت، رواقیان آزادگی را در اراده خوب میدانند و اراده خوب- چنانکه گفتیم- مشروط به دو چیز است: یکی تأثیرناپذیری از حوادث و وقایع جهان، و دیگر توافق و سازگاری با طبیعت.

آنان معتقد بودند که خیر و شر بودن حادثهای برای انسان امری مطلق نیست، به طرز تلقی انسان از او بستگی دارد. میگفتند:

اشخاص دیگر، بر امور خارجی که بر تو مؤثرند اقتدار دارند. آنان میتوانند تو را به زندان افکنند و تو را شکنجه دهند یا میتوانند تو را برده سازند. اما اگر تو ارادهای نیرومند داشته باشی، آنها بر تو اقتداری نخواهند داشت [2]

بدون شک، در فلسفه رواقی جزئی از حقیقت وجود دارد. نیرومندی اراده، آزادگی، شخصیت معنوی داشتن، جزئی از اخلاقی بودن است. ولی این فلسفه بیش از اندازه به درون گراییده است و در نتیجه به نوعی دستور بیاعتنایی و سهل انگاری میدهد. اصل سختکوشی و مقابله با حوادث و تغییر آنها در جهت مراد و هدف، در این فلسفه مورد توجه قرار نگرفته است. انسان در این جهان آفریده نشده است فقط برای اینکه حالت دفاعی به خود بگیرد و مصونیتی درونی در خود ایجاد کند که حوادث نتواند در او تأثیر نماید، و آفریده نشده است که صرفاً آزاد بماند و برده و اسیر جریانات واقع نشود، بلکه

(1). همان، ص 30 و 31