دارد؛ یعنی همانطور که در حکمت نظری یک سلسله اصول اولیه داریم که مبادئ اوّلی تفکرات نظری ما هستند، در علوم عملی هم یک سلسله اصول اولیه کلی و مطلق داریم. اگر منکر چنین اصولی بشویم، دیگر سخن از ارزشهای اخلاقی و انسانی بیمعنی است. البته ما بعداً درباره این مطلب بحث خواهیم کرد. تازه به این مرحله که برسیم، ناگزیر از تحلیل اصول حکمت عملی هستیم و سؤال دیگری برای ما مطرح میشود و آن این است که این احکام عام و مطلق بر چه پایهای استوار است؟ هرچند این بحث، بحث دقیق و عمیقی است ولی نظر به اهمیت فوق العاده آن، آن را مطرح میکنیم که دانشجویان ما از هم اکنون با آن آشنا باشند. در اینجا سه گونه میتوان نظر داد:

الف. این گونه احکام برخلاف احکام جزئی و نسبی که مقدمه و وسیلهای است برای انجام کاری که خود آن کار مقدمهای است برای وصول به یک مقصد، در مورد کارهایی است که خود آن کارها مقصدند. مثلًا باید راستگو و راسترو بود، چرا؟

برای خود راستی؛ یعنی خود راستی حقیقتی است کمالی متناسب با ذات و فطرت انسان. به عبارت دیگر از آن جهت باید راستگو و راسترو بود که خود راستی، کمال نفس و خیر و فضیلت است و ارزش بالذات دارد. به تعبیر دیگر در ذات راستی یک

حسن معقول و یک زیبایی ذاتی وجود دارد. خود راستی، خیر و کمال نفس انسانی است. دروغ مغایر جوهر انسانی است. و باز به تعبیر دیگر راستی خود، یک هدف انسانی است ولی هدف مشترک همه انسانها.

انسان راستی را برای خود راستی انتخاب میکند نه به منظور دیگر، ولی اتفاقاً و تصادفاً این کمال ذاتی فردی به سود جامعه انسانی هم هست. سود جامعه انسانی در این است که افراد به کمال لایق انسانی خود برسند. پس آنچه برای فرد خیر و کمال است، برای جامعه و در حقیقت برای افراد دیگر سود و فایده است. خیر و کمال فردی مستلزم سود و نفع اجتماعی است.

ب. نظریه دوم که میتوان ابراز داشت این است که راستی و درستی و عدالت و امثال اینها، هرچند عام و مطلقاند ولی خود آنها هدف نیستند. آنچه در مورد این گونه اندیشههای بشری هدف است خیر دیگران است، خواه این هدف آگاهانه باشد یا غیر آگاهانه. انسان بدون آنکه خود خواسته باشد یا آگاه باشد، اجتماعی آفریده شده است. یعنی انسان دارای دو نوع هدف است و به دو نوع کار تمایل ذاتی دارد و از دو نوع کار لذت میبرد: یکی کارهایی که او را به هدفها و سودها و کمالهای فردی خودش میرساند. نوع دیگر کارهایی که نتیجهاش رسیدن افراد دیگر است به مقاصد و اهداف و نیازهای