است و نباید باشد [1]. مثلًا اینکه جهان از مبدئی علیم صادر شده است یا اینکه همه مرکبات طبیعی به چند عنصر محدود منتهی میشوند و یا اینکه قاعده در ضرب یا تقسیم اعشاری چنین یا چنان است، جزء حکمت نظری است. اما اینکه:

جزء حکمت عملی است.

در یک کلام: حکمت نظری از «هست» ها و «است» ها سخن میگوید و حکمت عملی از «باید» ها و «شاید و نشاید» ها. مسائل حکمت نظری از نوع جملههای خبریه است و مسائل حکمت عملی از نوع جملههای انشائیه.

حکمت عملی عبارت است از علم به تکالیف و وظایف انسان؛ یعنی چنین فرض شده که انسان یک سلسله تکالیف و وظایف دارد نه از ناحیه قانون، اعم از قانون الهی یا بشری- که آن داستان دیگری است- بلکه از ناحیه خرد محض آدمی. پس کسانی که به حکمت عملی قائلند، معتقدند که انسان یک سلسله تکالیف و وظایف دارد که همانها حکمتهای عملی است و عقل و خرد میتواند آنها را کشف نماید [2] حکمت نظری منقسم است به الهیات و ریاضیات و طبیعیات، علیهذا حوزه بسیار وسیعی دارد، اکثریت قریب به اتفاق علوم بشری را فرا میگیرد. ولی حکمت عملی منقسم میشود به اخلاق، تدبیر منزل، سیاست جامعه. چنانکه میبینیم حکمت عملی محدود است به علوم انسانی، البته نه همه علوم انسانی بلکه پارهای از آنها.

حکمت عملی از جنبههای مختلف محدود است: اولًا محدود است به انسان،شامل غیر انسان نمیشود. ثانیاً مربوط است به افعال اختیاری انسان، پس شامل کارهای غیر اختیاری بدنی یا روحی- که در قلمرو پزشکی و فیزیولوژی و روان شناسی است- نمیشود. ثالثاً مربوط است به «باید» های افعال اختیاری انسان که باید چگونه باشد و چگونه نباشد. از این رو با نیروی عقل از دستگاه ادراکی و با نیروی اراده از دستگاه اجرایی سروکار دارد، نه با خیال (از دستگاه ادراکی) و میل (از دستگاه اجرایی). از این رو بحث درباره اختیار انسان و مقدمات عمل اختیاری که چه مقدماتی رخ میدهد تا فعل اختیاری انسان صورت گیرد، و یا بحث درباره ماهیت اختیار که چیست و آیا انسان مجبور است یا